ते काय आहे ना? किराणा मालाच्या दुकानात किराणा घेताना सामान्य माणूस गरजेची वस्तू म्हणून सहज पैसे पुढे करतो. पण भारतीय मानसिकता जेव्हा मेडिकल स्टोअर्स मध्ये जाऊन सॅनिटरी नॅपकिन्स घेताना हातातून पैसा सुटत नाही. त्यामुळे याचं मूळ नेमकं आहे कुठे? याचा आर्थिक व्यवहाराशी असलेला संबंध समजून घेणे गरजेचे होते. कारण 'न परवडणाऱ्या वर्गात ' अडकलेला हा विषय असतो. तो नेहमीच चर्चेत असतो. 

सॅनिटरी नॅपकीन वापराला १८८० नंतर सुरुवात झाल्याचा उल्लेख आढळतो. हे नॅपकिन्स अस्तित्वात येऊन सुमारे सव्वाशे वर्षे झाली असली तरी अजूनही भारतात ते सर्व स्तरांपर्यंत पोहोचू शकलेले नाहीत.
शक्य तिथे, शक्य त्या पद्धतीने सॅनिटरी नॅपकिन्स, सॅनिटरी वेअर, मासिक पाळी या विषयांसदर्भातील टॅबू दूर करण्याचा जोरदार प्रयत्न होत आहे. सामाजिक माध्यमांमधूनही खुलेपणाने मासिक पाळीबद्दल चर्चा होत आहे. हा विषय काळ्या प्लास्टिकच्या पिशवीतील सॅनिटरी नॅपकिनच्या पाकिटाप्रमाणेच लपवला गेला आहे.
परिणामी,
मासिक पाळीत वापरली जाणारी उत्पादने अजूनही मोठा नफा कमवून विकले जात आहे आणि त्यावरील करांमुळे ते अनेकांच्या आवाक्याबाहेर जात होते. एकीकडे जिमनॅस्टिक्स, स्वीमिंग याचा सराव मासिक पाळीच्या दिवसांमध्येही इतर दिवसांप्रमाणेच करा, असा संदेश दिला जात असताना दुसरीकडे या नॅपकिन्सच्या दराचे आणि कराचे ओझे लादून हा आनंद बाजूला ठेवण्याचेच सूचित केले जात होते. कापड त्वचेसाठी चांगले असले तरी नोकरी करणाऱ्यांसाठी किंवा शाळा-कॉलेजच्या निमित्ताने दिवसभर बाहेर राहणाऱ्यांसाठी सॅनिटरी नॅपकीन, टॅम्पोन्स, कप्स या गोष्टी सोयीस्कर ठरतात. रॅशेस, जंतूसंसर्ग या गोष्टी टाळण्यासाठी दिवसभरातून चार ते पाच वेळा सॅनिटरी नॅपकिन बदलावेत. मात्र पहिले दोन किंवा तीन दिवस वगळल्यास एवढ्या वेळा नॅपकिन बदलले जात नाहीत. याचे एक महत्त्वाचे कारण या नॅपकिन्सची किंमत.
अजूनही या किमतीमुळे महिला सॅनिटरी नॅपकिनकडे वळत नाहीत. ही किंमत कमी झाली असती तर उर्वरित महिलांनी लगेच सॅनिटरी नॅपकीन वापरायला सुरुवात केली नसती, मात्र याची संख्या मात्र वाढली असती.
एका सॅनिटरी पॅडचा खर्च

एका नॅपकिनची किंमत ७ ते ८ रुपयांपर्यंत आहे. दिवसभरात तीन ते चार नॅपकिन्स असा विचार केला तर एका दिवसात २८ ते ३० रुपयाचे नॅपकिन. असे चार ते पाच दिवस. म्हणजे मासिक पाळीत नॅपकिनसाठी १०० रुपयांहून अधिक खर्च होतो. 

एखाद्या घरात दोन किंवा तीन महिला असल्या की हा खर्च त्या पटीत वाढत जातो. मासिक पाळीवर एवढा खर्च... हे समीकरण दिवसाला शंभर रुपयेसुद्धा कमावू न शकणाऱ्यांकडून नाकारले जाणे स्वाभाविकच आहे. नवऱ्याच्या पगारात भागवायचे तर सॅनिटरी नॅपकिनची चैन कशी करता येईल...? असे मत जेव्हा महिला व्यक्त करतात तेव्हा सॅनिटरी नॅपकिन ही गरज नाही तर चैन आहे हे चित्र अजूनही महिलांच्या आरोग्याला दुय्यम लेखण्याची मानसिकता अधोरेखित करते.
देशातील ८८% भारतीय आदिवासी स्त्रिया घरगुती पर्याय म्हणून जुने कापड, रग, वाळू, राख, लाकूड शेव्हिंग, वृत्तपत्र, वाळलेली पाने, मक्याच्या कणसाचे आवरण, गवत आणि प्लास्टिक याचा वापर करतात. दुसरीकडे हातावर पोट असणाऱ्या महिलाही सर्वसाधारणपणे कापडच वापरतात. पाळीच्या दोन-तीन दिवसांमध्ये या महिला घरीच राहतात. नॅपकिन विकत घेणे त्यांना परवडत नाही. काम करताना कापड बदलणे शक्य होत नाही. कापड बदलले तरी आधी वापरलेले कापड ठेवायचे कुठे असा प्रश्न निर्माण होतो. कापडाचा वापर झाल्यास केवळ कपड्यांवर डाग पडण्याची भीती, अधिक रक्तस्राव या बाबींमुळे घरी थांबण्याची वेळ येते. त्यामुळे त्यांची रोजंदारीही बुडते. मासिक पाळी ही दैनंदिन आयुष्याचा भाग होण्यासाठी मदत न झाल्याने मुली शाळा सोडून घरी बसतात.

सॅनिटरी नॅपकिन्स अस्तित्वात येऊन सुमारे सव्वाशे वर्षे झाली असली तरी अजूनही भारतात ते सर्व स्तरांपर्यंत पोहोचू शकलेले नाहीत. एकीकडे पुरुषांच्या खांद्याला खांदा लावून स्त्री उभी आहे वगैरे बोलले जात असताना दुसरीकडे दर महिन्याला तीन ते चार दिवसाचे आयुष्य केवळ सोयींच्या अभावामुळे अंधाऱ्या खोलीमध्ये, घरातच काढावे लागते हे कोणत्या समानतेचे चिन्ह आहे हा प्रश्न निर्माण होतो. तसेच मुलींच्या सोयीसाठी शाळांमध्ये सॅनिटरी नॅपकिनची सोय करून देण्यात आली आहे. शाळांमध्ये ही सोय सामाजिक संस्थांच्या माध्यमातून सुरू करण्यात आली आहे. मात्र महाविद्यालयांमध्ये गेल्यावर काय, हा प्रश्न उरतो. महाविद्यालयांमध्ये गेल्यावर पुन्हा ते आर्थिक अडचणीमुळे कापडाकडे वळतात.

उत्पादकांची धोरणे आणि बाजारपेठ
सॅनिटरी नॅपकिन हे एक पातळ पॅड असते ते अशा पदार्थांपासून तयार होते जे मासिक पाळीच्या दरम्यान रक्तप्रवाहाला शोषून घेण्यास मदत करते. महिलांची स्वच्छता आणि आरोग्य यासाठी हे नॅपकीन महत्त्वपूर्ण भूमिका निभावते. सॅनिटरी पॅड सध्या विविध प्रकारच्या शोषक पातळी आणि आकारांसह उपलब्ध आहेत.
काही लोकप्रिय पॅड म्हणजे नियमित (रेग्युलर), पातळ (थिन) आणि अति-पातळ (अल्ट्रा थिन) पॅड समाविष्ट आहेत. "इंडियन सेनेटरी नेपकिन मार्केट: इंडस्ट्री ट्रेंडस्, शेअर, साइज, ग्रोथ, ऑपॉर्च्युनिटी अँड फॉरकास्ट २०१८-२०२३"  या नवीनतम अहवालाच्या मते, भारतीय सॅनिटरी नॅपकिनने मार्केट २०१८ मध्ये जवळजवळ ४४१ दशलक्ष अमेरिकन डॉलर्स इतके मूल्य गाठले.
बर्याच वर्षांपासून, सरकारी आणि एनजीओ संस्था वैयक्तिक स्वच्छतेच्या महत्त्वविषयी महिलांना शिक्षित करण्यासाठी विविध उपक्रम आणि कार्यशाळा घेत आहेत. त्यामुळे सॅनिटरी नॅपकिन्सने भारतात महत्त्व प्राप्त केले आहे.
अशा प्रकारे, भारतीय महिलांमधील वैयक्तिक स्वच्छता याबाबत जागरूकता वाढवणारे सॅनिटरी नॅपकिन हे मार्केटच्या वाढीस मदत करणारा एक प्रमुख घटक ठरत आहे. 
याच्या व्यतिरिक्त, उत्पन्न वाढविणे आणि स्वस्त किंमतीत सॅनिटरी नॅपकिन्सची उपलब्धता ही बाजारपेठ वाढवण्यासाठी आणखी एक घटक आहे. याशिवाय, 'इंडियन सेनेटरी नेपकिन मार्केट: इंडस्ट्री ट्रेंडस्, शेअर, साइज, ग्रोथ, ऑपॉर्च्युनिटी अँड फॉरकास्ट २०१८-२०२३" या अहवालानुसार २०१८-२०२३ दरम्यान, सीएजीआरमध्ये (सीएजिआर, कंपाउंड अनुअल ग्रोथ रेट) २०२३ पर्यंत हि सॅनिटरी पॅड्सच्या विक्री-खरेदीची बाजारपेठ सुमारे ६३१ दशलक्ष अमेरिकी डॉलरपर्यंत पोहोचण्याची शक्यता आहे.
महिलांच्या आरोग्याचा विचार करून उत्पादनातील नवीन प्रयोग हे मार्केटच्या वाढीसाठी फायद्याचे ठरत आहे.
सध्या, बाजारात गुंतवणूक करणार्या ग्राहकांना आकर्षित करण्यासाठी, स्त्रियांच्या स्वच्छतेच्या उत्पादनांमध्ये विविध प्रकारच्या नवकल्पना येत आहेत. पाळीतील रक्तप्रवाहाच्या दरम्यान महिलांना अधिक सांत्वन (कम्फर्ट) प्रदान करण्यासाठी अनेक नवीन उत्पादनांचे प्रयोग होत आहे. उदाहरणार्थ, २०१८ मध्ये, कॅलली (स्त्रियांच्या उत्पादनाची कंपनी) ने नवीन डिझाइनमध्ये लीक-फ्री टॅम्पॉन सादर केले, जे योनीच्या काठांना अडकतात ते टॅम्पॉन्स सॉफ्ट-लाइनरला संलग्न केले जातात, जे सॅनिटरी पॅडशिवायही अतिरिक्त सुरक्षिततेचा स्तर आणि भावना देतो.
उत्पादक हे वयोमर्यादेवर लक्ष केंद्रित करीत आहे. उदाहरणार्थ, २०१८ मध्ये, बी + ईटी (एक सेनेटरी नैपकिन उत्पादन ब्रँड) ने किशोर व त्यांच्या वाढत्या शरीरास अनुकूल असलेल्या मुलींसाठी सॅनिटरी पॅडची निर्मिती केली. ते पॅड किशोरवयीन मुलींच्या (मुख्यतः ८-१६) वयोगटातील मुलींकरिता कॅम्फोर्ट देत असे.
महिला आरोग्य उत्पादनाच्या मार्केटमध्ये सॅनिटरी पॅड्सची लोकप्रियता
सॅनिटरी नॅपकिन हे सर्वात लोकप्रिय उत्पादन आहे. पूर्वीच्या काळात जुना कापड वापरल्यामुळे होणाऱ्या संसर्ग आणि आजारांना आणि अस्वच्छतेला लक्षात घेत हळूहळू सरकार आणि एनजीओच्या हातभारामुळे सॅनिटरी नॅपकिनबाबत महिलांना स्वतःच्या आरोग्याबाबत शिक्षित करण्याच्या उद्देशातून या उत्पादनाच्या विक्रीत लक्षणीय वाढ होण्याची अपेक्षा आहे. तथापि, या सकारात्मक बदलामुळे, शिक्षित महिला या सॅनिटरी नॅपकिन्स वापरल्यामुळे स्वच्छताविषयक आव्हानांचा सामना करीत आहेत. याचे कारण असे की, नियमित सॅनिटरी पॅडमध्ये कृत्रिम तसेच कर्करोगाला आमंत्रण देईल अशी सामग्री आहे आणि विविध अभ्यासातून असे सूचित होते की, कृत्रिम घटकांचा समावेश असलेले पॅड्स वापरल्यामुळे योनि भागातील किंवा त्याच्या जवळील भागांत याचा वापर वाढल्याने संसर्ग, जळजळ, अस्वस्थता वगैरे आजार होऊ शकतात.

मार्केटमधील प्रमुख विकास
२०१८ - २०१८ मध्ये अशी नोंद केली गेली की, भारतातील सॅनिटरी नॅपकिन्सवर जीएसटी (वस्तू आणि सेवा कर) हा ग्राहकांना अधिक परवडण्याकरिता काढण्यात आला. त्याच वर्षी, भारत सरकारने गरजू आणि गरीब स्त्रियांच्या आरोग्याच्या दृष्टीने आर्थिकदृष्ट्या परवडणारे बायोडिग्रेडेबल पॅड बनविले (ते प्रधान मंत्री भारतीय जनऔषधी योजना (पीएमबीजेपी) योजनेअंतर्गत विकले जाऊ लागले)
२०१७ - बॉडीफॉर्म (एसिटी ब्रँड) ने #bloodnormal या मोहिमेचा एक भाग म्हणून आपल्या जाहिरातींपैकी एका जाहिरातीमध्ये पारंपारिक निळ्याऐवजी लाल रक्ताने माखलेल्या नैसर्गिक नॅपकिन्सची जाहिरात केली. जाहिरातीतून लाल रक्त दर्शविणारा तो प्रथम ब्रँड म्हणून जागतिक स्तरावर लक्ष केंद्रित केले.

संदर्भ -
(द एक्सप्रेस वायर, 'इंडियन सॅनिटरी नॅपकिन मार्केट www.marketwatch.com, २०१९)

पाळी येण्याचे दिवस जवळ येऊ लागले की मुली आधी त्यांच्या पर्यायी तत्सम गोष्टींची सोय करू लागतात. पुन्हा ऐनवेळी कधीही आली तर धांदल उडू नये म्हणून.
परंतु हे पर्याय कोणकोणते असतात? त्याचे स्वरूप, फायदे, तोटे याबाबत आपण जागरूक आहोत का?

आरोग्य हा विषय आला कि समोर येतो तो 'स्वच्छता' हा घटक. त्यामुळे आज बाजारात तंत्रज्ञानाच्या आणि आधुनिकीकरणाच्या गतीने मासिक पाळीत वापरले जाणारे अनेक पर्याय समोर येत असले तरी त्याचे सखोल विश्लेषण गरजेचे आहे. जागतिकीकरणामुळे आपण विदेशातील पर्यायही भारतात आणले असले तरी हे पर्याय वापरताना अनेक समस्या उद्भवतात, त्यासाठी सद्यस्थितीला नेमके काय करणे आवश्यक आहे, कोणत्या चुका नोकरीवर जाणाऱ्या आणि आधुनिक विचारसरणी स्वीकारणाऱ्या महिला करतात आणि या पर्यायी उत्पादनांचे एकूणच फायदे तोटे आणि स्त्री तज्ज्ञांचे यावरील मत समजून घेण्याच्या दृष्टीने हा प्रयत्न.

 मासिक पाळीत वापरले जाणारे पर्याय

जेव्हा एखादी महिला तिच्या 'त्या महिन्याच्या वेळेची' आठवण करून देतात तेव्हा त्यामागे अनेक गोष्टी येतात.
पाळी ही एक मासिक प्रक्रिया आहे आणि जसं जसा काळ जात आहे, तसं तसे महिलांनी हि मासिक पाळी हि सुरक्षित, सुलभ, स्वच्छ आणि अस्वच्छ असायला हवी त्याप्रमाणे त्या उत्पादने शोधत आहेत.
याउलट, वादविवाद स्पर्धाना चांगला विषय मिळू लागला आहे, त्यात मासिक पाळीत कोणते उत्पादन चांगले आहे हा प्रमुख विषय आहे.
सॅनिटरी पॅड, टॅम्पन्स आणि मासिक पाळीतील कप संबंधित बाजारपेठेतील विविध पर्याय, आवडी, निवडी सुरु आहेत. काही स्त्रियांना टँम्पन्ससह शारीरिक स्वातंत्र्य पाहिजे तर काहीजण त्या पॅडमुळे होणाऱ्या रक्ताचे स्त्राव विखुरतात त्यापासून मुक्ती हवी आहे. म्हणूनच, प्रत्येक स्त्रीला स्वच्छ आणि मुक्त पाळी हवी आहे. त्यामुळे या प्रकरणाशी संबंधित, पाळीतील विविध उत्पादनांची माहिती घेऊन त्यांचे फायदे समजून घ्यावे.

सॅनिटरी नॅपकिन्स

सॅनिटरी नॅपकिन्स हे स्त्रियांच्या शरीरावरील द्रवपदार्थ शोषून घेण्यास आणि टिकवून ठेवण्यासाठी तयार केले जाते. वापरकर्त्यास नेहमी कोरडे आणि आरामदायक वाटावे हा याचा मूळ उद्देश असतो.
नॅपकिनचे तीन प्रमुख प्रकारचे उत्पादन आहेत, उदा. (अ) जाड सॅनिटरी नॅपकिन्स. (ब) अल्ट्रा पातळ सॅनिटरी नॅपकिन्स. (क) पॅन्टी लाइनर. सॅनिटरी नॅपकिन्स मोठे पॅड असतात जे तंतूच्या धाग्यांनी जेल शोषून घेतात , नॅपकिन्स शरीरातील रक्तस्त्राव जेलमध्ये रूपांतरित करतो. आजकाल पॅड हे मोठ्या पंखांसारखे येते, जेणेंकरून पॅन्टवर स्त्राव पसरत नाही.
आकार आणि रचना-
पॅड्स हे अंडरवियरला चिकटवले जातात. 3 ते 4 तासांनंतर ते रक्तरस्त्रावानंतर काढावे लागतात. ते रक्तस्त्राव शोषून घेते आणि ओल्या रक्तस्रावाचे जेलमध्ये रूपांतर करते.
उपयोग -
सॅनिटरी नॅपकिन्स ही रक्तसंक्रमण नियंत्रित करण्यासाठी सर्वात सामान्य उत्पादन आहे. सर्व वयोगटातील महिलांमध्ये हे उत्पादन लोकप्रिय आहे. पॅड वापरण्यास सोपे आणि विनात्रासदायक आणि विनावेदनादायक आहेत. हा पर्याय सुटसुटीत आहे. हे उत्पादन पाळीचा अनुभव सुलभ आणि आरामदायक करते. तथापि, टॅम्पॉनस आणि मासिक कप्सच्या तुलनेत पॅड्स कमीत कमी हालचालीत मुक्तपणे दैनंदिन कार्य करण्यास सुलभ असतात. परंतु, सॅनिटरी नॅपकिन्सचे शेकडो वर्षे विघटन होत नाही, कारण त्यातील जोखीम देणारा विषारी वायू पर्यावरणास घातक ठरतो.
फायदे-
पॅड्स हे आतील कपड्याला चिकटले जाते त्यामुळे, ते दिवसभर ठेवणे सोपे.
सुटसुटीत वापर आणि फायदे.
पाळीच्या दिवसात रात्रभर चांगली निवड
तोटे-
पर्यावरणास घातक
योनी संसर्गाच्या रोगांचा धोका
सॅनिटरी पॅड्समधील प्लास्टिक योनीला घासून रॅशेस
वेळेत सॅनिटरी पॅड्स बदलले नाही तर गर्भाशयाला धोका
उत्पादन पद्धत-
नॅपकिनचा सगळ्यात महत्वाचा घटक म्हणजे शोषक पॅड. शोषक पॅड हे प्लास्टिक मिसळलेल्या लाकडाच्या लगद्यापासून बनविलेले असते. शोषक पॅड प्रथम लाकडाचा लगदा आणि व्हॅक्यूम वापरून आवश्यक आकार आणि रचनेनुसार तयार केले गेले. व्हॅक्युमच्या साहाय्याने वजन स्वयंचलितपणे नियंत्रित करून आणि दाबून ते आवश्यक जाडीएवढे तयार केले जात असे. पॅड तयार करण्यापूर्वी द्रव शोषून घेण्याची क्षमता वाढविण्यासाठी लगदा सुपर शोषक पॉलिमर्स (एसएएपी) मध्ये मिसळला जात असे.
सुपर शोषक पॉलिमर मूळतः ऍक्रेलिक आधारित पॉलिमर आहे, जे द्रव शोषून घेण्याआधी जेल तयार करते. यामुळे ते 30 पट वजन पाण्यात तग धरून ठेवू शकते. हे शोषक पॅड तंतूच्या धाग्यांपासून बनवलेल्या प्रवेशयोग्य सपाट कापडाशी संलग्न केले जाते. मग ते प्लास्टिक आरक्षित तळाशी जोडले जाते. गळती टाळण्यासाठी पॅडचे तीन स्तर एकमेकांना चिकटून बंधिस्त केले जातात. काही स्त्रियांच्या मागणीवरून, पॅड्स बनवण्यासाठी चिकट टेप, सिलिंग इत्यादी सामग्री वापरणे आवश्यक असते. वेगवेगळ्या नॅपकिन्स बनवण्यासाठी वेगवेगळी सामग्री वापरली जाते.

कापडी नॅपकिन्स

सॅनिटरी पॅड्समध्ये प्लास्टिकचा वापर अधिक असतो. त्यामुळे शरीर आणि पर्यावरणास धोका असतो.  त्यामुळे, कापडी पॅड हि जुन्या वापराची नवी संकल्पना सोयीस्कर, परवडणारी, घरगुती आहे. अनेक स्वयंसेवी संस्था अशा पॅडचा प्रचार करीत आहे. कारण प्लास्टिक निर्मित सॅनिटरी पॅड्स हे ग्रामीण, गरजू, गरीब लोकांना न परवडणारे आणि टॅबू वाटतात. त्यामुळे ते पूर्णपणे याकडे दुर्लक्ष करतात. त्यामुळे कापडी पॅड हा पर्याय त्यांच्या आवाक्यात येतो.
रचना:
कापडाचे सॅनिटरी नॅपकिन हे शिवलेले असतात, त्याला टच बटन म्हणजेच आतील पँटीला घट्ट धरून ठेवेल असे बटन असते. ते दैनंदिन आणि वापरायलाही सोपे वाटते.
फायदे:
कापडी पॅडचा वापर वाढला पाहिजे, कारण ते धुवून पुन्हा वापरता येतात.
बटन असल्यामुळे नोकरी करणाऱ्या, खेळाडू आणि कामात असणाऱ्या स्त्रियांसाठी हे हालचालीत सुद्धा सोयीस्कर असते.
खर्च कमी
शोषण क्षमता हि आपोआप कळते त्यामुळे ते बदलले जाते.
तोटे:
ओलेपणाची भावना.
रक्तस्त्राव शोषून घेईल याची खात्री नाही.
कापड सतत धुतल्यामुळे त्या कापडात सूक्ष्म कोळी तयार होतात, जे योनीच्या आत गेले तर गर्भाशयास धोका निर्माण होऊ शकतो.

टॅम्पून्स
पाश्चात्य देशांमध्ये प्रचलित असलेला हा प्रकार भारतात फारसा वारपला जात नाही. सॅनिटरी नॅपकिन्ससारखाच काहीसा हा प्रकार. पण पॅडस योनीच्या बाहेर राहून पाळीचा रक्तस्राव शोषतात तर टॅम्पॉन योनीच्या आत घालावे लागतात. हे बोटांच्या आकाराचे असते, जे स्त्रीच्या योनीच्या आत जाऊन रक्त शोषून घेते.

आकार आणि रचना-
टॅम्पॉन हे आकाराने लहान असते आणि मासिक पाळी दरम्यान सर्व रक्त गोठून घेते. त्या योनि भिंतींवर अतिरिक्त स्नेहकपणा देखील शोषते, ज्यामुळे स्त्रीला योनीच्या ठिकाणी कोरडे आणि सामान्य वाटते.
उपयोग-
ज्या मुलींची जीवनशैली हि सक्रिय आहे, त्यांच्यासाठी हे अतिशय फायदेशीर ठरते. कारण टॅम्पॉनस त्यांना त्यांच्या पिरियड्सबद्दल पूर्णपणे विसरायला लावतात. टॅम्पॉनस योनिजवळ आणि खालच्या भागात आर्द्रता शोषून, बॅक्टेरियाच्या संसर्गास दूर ठेवतात आणि 'तिथे काहीच नाही' याची भावना देतात. हे आपल्याला इतर मासिक उपायांपेक्षा तुलनेने स्वच्छ ठेवते आणि मासिक पाळीच्या समस्येवर नियंत्रण ठेवण्यात मदत करते.  निःसंशयपणे, टँम्पन्स वापरल्याने खेळाडू मुलींना पोहणे, उड्या मारणे इत्यादीसारखे शारीरिक स्वातंत्र्य मिळते. परंतु याचा सर्वात मोठा दोष म्हणजे टॅम्पॉनसमुळे ट्रॉमा शॉक सिंड्रोम (टीएसएस) नावाचा रोग होतो. ते नैसर्गिक गुळगुळीतपणा शोषून घेते. ते शोषून घेत असले तरीही त्याच्या वापरामुळे लघवीतून पसरलेल्या संसर्गाचा धोका आणि विषारी केमिकल्सचा धोका असतो.
फायदे :
७-८ तास शोषण क्षमता. शोषणक्षमता सर्वाधिक असते.
आकारात लहान- सुलभतेने कुठेही हालचाली करणे.
बाहेर रक्त नाही. ओलेपणाची भावना राहत नाही.
पॅडप्रमाणे दुर्गंधी येत नाही.
फिल्डवर काम करणाऱ्या महिला, खेळाडू यांच्यासाठी हे सोईस्कर ठरतात
कोणतीही लाजेची भावना नाही- लहान आकाराचे असल्यामुळे दैनंदिन कामे करणे सोपे असते.
चांगला कॅम्फोर्ट
तोटे:
विशेषतः नवख्यांसाठी हे सुरुवातीला वापराने, योग्य ठिकाणी त्याचा सुरुवातीचा भाग टाकणे कठिण आहे.
लघवी करताना अडचणीचे वाटते. कारण मोठ्या आकाराचे टॅम्पॉनस हे योनीच्या विरुद्ध दिशेने ढकलावे लागतात आणि त्यामुळे प्रवाहास अडथळा निर्माण होतो.
टॅम्पॉनमधील सामग्रीत शोषणासाठी ब्लीच वापरतात, जे शरीराला हानिकारक असते.
वेळेत काढले नाही किंवा ते काढण्यास विसरलो तर कदाचित अडकून राहण्याची शक्यता असते.
रात्री टॅम्पॉनस घालून झोपणे घातक असते.

पिरीयड पॅंटी
अमेरिकेतल्या काही कंपन्यांनी अशा पँटी बाजारात आणल्या आहेत, त्यांची शोषक्षमता टॅम्पॉन एवढीच, किंबहुना जास्त आहे असा त्यांचा दावा आहे. पाळी दरम्यान फक्त ही पँटी घालायची आणि दुसऱ्या कुठल्याही गोष्टीची गरज पडणार नाही या कंपन्यांचं म्हणणं आहे.
भारतात या पँटी ऑनलाईन उपलब्ध आहेत. काही भारतीय कंपन्यांनीही अशा प्रकारच्या अंडरवेअरचं उत्पादन करण्यास सुरुवात केली आहे. सिरोना इंडिया, फ्लिपकार्ट, अमॅझॉनवर या पॅंटी उपलब्ध आहे.

रचना
पॅँटीच्या आत पाळीचा रक्तस्राव शोषण्यासाठी पॅड, टॅम्पून किंवा कप वापरण्यापेक्षा पॅन्टीच रक्तस्राव शोषणारी आहे.
त्या पॅन्टीत शोषण क्षमता असणारे कापड समाविष्ट असते.
फायदे:
दैनंदिन दिनक्रमासारखाच पाळीचा दिवस वाटतो.
कम्फर्ट नेहमीसारखा
तोटे:
ओलेपणा जाणवतो.
नीट धुतले न गेल्यास जंतू संसर्ग
नीट वाळले नाही तर रक्तस्त्रावातून निर्माण होणारे जंतू त्या भागात राहतात.

मासिक कप

हा कप सिलिकॉन किंवा लेटेक्स रबरापासून बनवलेला असतो. ते उलट्या ग्लासच्या आकाराचे असतात. सॅनिटरी नॅपकिन पाळीतला रक्तप्रवाह शोषून घेतात, पण हा कप मात्र पाळीचा रक्तप्रवाह जमा करतो.

वापर:
पाळीच्या वेळी हा कप अशाप्रकारे योनीमध्ये बसवावा लागतो की त्यात पाळीचा रक्तप्रवाह जमा होईल.
आकार आणि संरचना:
कप्स हे भिजत नाही. ते बाहेर पडलेले रक्त गोळा करते. एका कपमध्ये सुमारे 30-40 मिली रक्त गोळा करण्याची क्षमता असते.
फायदे:
मासिक कप्स हे तुलनात्मकदृष्ट्या पर्यावरण आणि वापरकर्ता यांच्यासाठी अनुकूल असतात.
कप धुवून त्याचा पुनर्वापर सहज शक्य असतो.
कप्स हे टॅम्पॉनस आणि पॅडमुळे होणाऱ्या संक्रमण आणि रोगांपासून वाचवते.
संसर्ग होण्याचा धोका कमी आहे.
कपच्या रचनेमध्ये रसायने, ब्लीच आणि फायबरचा समावेश नसतो.
हे कप वापरायला अगदी सोपे आहेत आणि अनेक वर्षं वापरता येतात.
पॅड वापरल्यामुळे येणारे रॅश, डाग लागण्याची भीती,  कप्स वापरल्यामुळे यातलं काहीहि होत नाही.
जितक्या महिलांनी मेन्स्ट्रुअल कप वापरले आहेत, बहुतेक जणींना ते अतिशय सोईस्कर वाटतात.
तोटे:
पहिल्यांदा योनीत घालण्यास भीती असते.
कशा पद्धतीने वापरावे, याचे ज्ञान नसल्यामुळे योनीच्या आत जाऊन योनीस घासण्याची शक्यता.
नीट धुतले नाही किंवा अँटीसेप्टिकचा वापर झाला नाही तर संसर्ग होण्याची शक्यता असते.

आरोग्याबद्दल स्त्री तज्ज्ञ म्हणतात…

एमसीजीएम कलिना म्युनिसिपल मुंबई येथील स्त्री तज्ज्ञ सुमेध मोरे यांचे मत असे कि, स्त्रिया आमच्याकडे अनियमित मासिक पाळी, अधिक रक्तस्त्राव, पांढरा डिस्चार्ज, जळजळ, पाळीच्या काळात दुखणे या समस्या घेऊन येतात. परंतु त्या यावर मोकळेपणाने आजही बोलत नाहीत. शिवाय सोबत आलेली व्यक्ती ही पुरुष असेल तर सगळे प्रश्न डॉक्टरांना विचारावे लागतात. स्त्रियांची सर्वसाधारणपणे काय चूक होते यावर ते म्हणाले कि, स्त्रिया सुरुवातीच्या काळात त्यांच्या समस्या लपवून ठेवतात. खूप त्रास होत असेल तेव्हाच त्या डॉक्टरांना दाखवतात.

                  सॅनिटरी पॅड्सबद्दल स्त्रियांना माहिती असते, विशेषतः मुंबईतील स्त्रियांना. पण ते खरेदी करून वापरावे एवढेच ज्ञान त्यांना असते. शास्त्रीय ज्ञान शून्य असल्यामुळे आजही मासिक पाळीचा टॅबू कायम आहे. 

पूर्वीच्या स्त्रियांचे राहणीमान आणि आधुनिक राहणीमान यात बदल हा वाटतो कि आताच्या स्त्रिया या आरोग्याची काळजी घेण्याकडे दुर्लक्ष करीत नाही. माध्यमांचा या विषयातील सहभागाबद्दल त्यांना विचारले असता ते म्हणाले, वृत्तपत्रांमधून मासिक पाळीबाबत चर्चा होते, पण ती सर्वांगीण आणि वाचकांसाठी पुरेशी वाटत नाही. त्याचबरोबर टॅम्पॉनस किंवा कप्स यांसारखे नवीनतम पर्यायी सोयी बाजारात उपलब्ध झाल्या आहे परंतु त्याचा वापर प्रत्येक व्यक्तीच्या त्या उत्पादनाबद्दल असलेल्या ज्ञानावर अवलंबून आहे. जर त्या उत्पादनाबद्दल पुरेशी माहिती असेल तरच हे पर्याय स्वीकारावे.  हा विषय केवळ सोशल प्लॅटफॉर्मवर कुजबुजण्यापेक्षा तो शहरी स्तरापासून ग्रामीण तळागाळापर्यंत बोलला जावा आणि सरकारने कमी पैशांत उत्तम दर्जाचे पॅड्स गरजू लोकांना उपलब्ध करून द्यावे, यामुळे मूलभूत समस्यांना आळा बसेल. स्त्रियांना जर हा विश्वास दिला कि, त्यांच्यासाठी सॅनिटरी पॅड्सशिवाय दुसरा कुठलाच पर्याय नाही तेव्हा त्या ते उत्पादन सहजतेने स्वीकारतील.
याउलट, नाशिकच्या बिर्ला हॉस्पिटलमधील स्त्रीतज्ज्ञ श्वेता पानसरे यांनी सांगितले कि, स्त्री डॉक्टर असल्यामुळे स्त्रिया मोकळेपणाने त्यांच्या समस्या मांडतात. जर स्त्री रुग्णाच्या सोबत शिक्षित पुरुष आला असेल तर तो तिच्या समस्येबद्दल अधिक माहिती जाणून घेण्याचा प्रयत्न करतो. उदाहरणार्थ आता दिलेली औषधे हि कुठला बाह्य परिणाम करणार नाही ना ? पण जर अशिक्षित पुरुष असेल तर तो काहीच न बोलता बसून राहतो. मासिक पाळीत स्त्रियांकडून होणाऱ्या चुकांबद्दल बोलताना त्या म्हणाल्या, स्त्रिया सामान्यपणे त्यांचे नॅपकिन्स वेळेवर बदलत नाही, ज्यामुळे संसर्ग होण्याचे प्रमाण अधिक असते.

          सॅनिटरी पॅड्सची जनजागृती लोकांपर्यंत पोहोचविण्यासाठी ग्रामीण भागातील महिलांना ते कसे वापरले जावे हे सांगणे गरजेचे आहे. 

त्याचबरोबर व्यावसायिक जाहिराती या सॅनिटरी पॅड्सबद्दल अचूक आशय पोहोचवत नाही. या आशयात सुधारणा व्हावी, जेणेकरून लोक ते मनोरंजन समजून पाहण्यापेक्षा गरज म्हणून बघतील. सॅनिटरी पॅड्सबद्दल स्त्रियांना माहिती असली तरीही आजही त्या ते वापरण्यास घाबरतात. पूर्वीच्या स्त्रिया पाळीच्या दिवसांतही खूप कामे करायच्या. तसे करणे चुकीचे आहे कारण पाळीच्या दिवसांत स्त्रीचे शरीर ८०मिली रक्त बाहेर पडते. त्यामुळे या दिवसांत विश्रांती गरजेची असते. आधुनिक स्त्रिया या खूप जास्त आराम करतात, पूर्ण विश्रांती घेणेही चुकीचे असते, काही प्रमाणात शरीराची हालचाल आवश्यक असते. टॅम्पॉनस किंवा कप्स यांसारखे नवीनतम पर्यायी सोयी बाजारात उपलब्ध आहे परंतु त्या वापरताना काळजी घेणे आवश्यक आहे. कारण जर हे दोन्ही पर्याय योनीच्या आत जातात, जर ते व्यवस्थित बसले नाही तर ते पुन्हा बाहेर येऊन मूत्रमार्गास हानी पोहोचवू शकतात.
भारतीय समाजातील मासिक पाळीशी निगडित अंधश्रद्धाबद्दल बोलताना त्या म्हणाल्या, जर स्त्री हि तिच्या रक्तामुळे अपवित्र मानली जात असेल तर तिच्य रक्तातून निर्माण झालेलं हे संपूर्ण जगच अपवित्र आहे, असे मानायला कमीपणा वाटायला नको.

संदर्भ:
२.२.१, २.३.१ कलिना हेल्थपोस्ट मुंबई, डॉ. सुमेध मोरे, स्त्री तज्ज्ञ, बिरला हॉस्पिटल नाशिक, स्त्री तज्ज्ञ डॉ. श्वेता पानसरे,

भाग - ३ 

तुम्हाला माहिती आहे का, पहिले सॅनिटरी पॅड हे पूरूषांसाठी बनवले गेले. ?

तर अभ्यासावरून हे दिसून आले कि पहिले डिस्पोजेबल सेनेटरी पॅड फ्रान्समध्ये युद्धात नर्सने विकसित केले होते. ते युद्धक्षेत्रात जखमी सैनिकांमधील अति रक्तस्त्राव नियंत्रित करण्याचा पर्याय म्हणून निर्माण केले गेले. ते शोषक आणि स्वस्त आणि वापरल्यानंतर फेकून देण्यास सोयीस्कर होते. बेन फ्रँकलिनच्या आविष्कारामुळे सैनिकांना जबरदस्त जखमांपासून बचावले, या डिस्पोजेबल नॅपकिन्स वायूच्या वेळेस सहज उपलब्ध होते अशा सामग्रीमधून बनविल्या गेले. ते अत्यंत सोयीस्कर आणि वापरल्यानंतर फेकून देण्यासाठी स्वस्त होते.

व्यावसायिक उत्पादकांनी ही कल्पना उधार घेऊन प्रथम डिस्पोजेबल पॅड १८८८च्या सुमारास - साउथबॉल पॅड या नावाने निर्माण केले. अमेरिकेत, जॉनसन आणि जॉन्सन यांनी १८९६ मध्ये 'लिस्टर्ज टॉवेल: सेनेटरी टॉवल्स फॉर लेडीज' या नावाने त्यांची स्वतःची आवृत्ती विकसित केली.

आताची परिस्थिती

जेव्हा स्त्रिया म्हणतात कि, एकविसाव्या शतकातही पुरुष मासिक पाळीचा टॅबू कायम ठेवण्यास कारणीभूत आहे. त्यावेळी याचा प्रत्यक्षात अभ्यास केल्यावर लक्षात येते कि, मासिक पाळीबाबत खेड्या - पाड्यातील, वाड्या - वस्तीवरील महिलांमध्ये जागृती करणे आवश्यक असून, शिक्षणात लैंगिक शिक्षणात मासिक पाळीबाबत स्वतंत्र विषय असावा व अगदी पाचवीपासूनच मुलीमुलांना मासिक पाळीबाबत जागृत करणे आवश्यक आहे.. खरतर आधी शेतात काम करावं लागायचं, नदीतून पाणी आणायचं, कपडे नदीवर धुवायला न्यावे लागायचे, दळण जात्यावर दळाल जायचं, हि सर्व कष्टाची कामे होती, त्यावेळी मासिक पाळी आली असता हि कामे करणे खूप कठीण असायची, शिवाय अशक्तपणा असायचा, त्यावर उपाय म्हणून घरचे लोक त्यांना आराम मिळावा म्हणून एकजागी बसायला लावायचे, आणि असे नियम लावलेत कि त्यांना कुणातच न मिसळून काम करावे लागू नये, हे तेव्हाच्या काळात योग्य होते, कालांतराने याची अंधश्रद्धा होत गेली, आणि आता सर्व कामे सोपी झाली आहे, पॅड्स, टॅम्पॉनस, मासिक कप्स वापरून सहजपणे केली जाऊ शकतात, त्यामुळे कुठलेच नियम, अंधश्रद्धा आता पाळण्याची गरज नाही. तसेच शबरीमाला मंदिरात सर्व स्त्रियांना जाण्याची अनुमती द्यायला हवी.

तसेच, मासिक पाळी आणि त्या दरम्यान होणारे सॅनिटरी नॅपकिन्स या विषयाबद्दल बोलल्याशिवाय अडचणी कळणार नाहीत. त्यामुळे बोलणे गरजेचे आहे. आजकाल इंटरनेट, सोशल मीडिया अशा माध्यमातून या विषयावर मोकळेपणाने चर्चा होत आहेत. शाळा आणि कॉलेज जिथे खुले वातावरण असते तिथे मित्र मैत्रिणींसोबत या विषयांवर बोलायला कोणताही संकोच होत नसल्याने याबद्दल जाणीवनिर्मिती होत आहे.... हा बदल सकारात्मक आहे.

काही पुरुष म्हटले कि, आता मूलभूत गरजा केवळ तीनपुरत्या मर्यादित राहिल्या नसून त्या सकारात्मक पद्धतीने विस्तरायला हव्या. समाजाने जल, जंगल, जीवन आणि जिज्ञासा याबाबत शिकायला हवे. आणि आपल्या समाजाने अशा टॅबूबद्दल बोलायला हवे, त्याला स्वीकारायला हवे. त्यात स्वच्छता महत्त्वाची. सोशल मिडीया, चित्रपट, डॉक्युमेंट्री ही माध्यम नक्कीच समाजसुधारणेला वाव देणारी आहेत. पण, आजही खेड्यापाड्यातील सुशिक्षित लोक आणि स्त्रिया मासिक पाळीला वाईट समजतात किंवा देवाशी जोडतात. चित्रपट किंवा सोशल मिडीया अशा माध्यमातून ही कीड सहज निघणारी नाही. त्यासाठी मुली आणि महिला स्पष्ट बोलतील तेव्हाच ही कीड नाहीशी होईल. आमच्या गावातल्या एकानेही पॅडमॅन थिएटरमध्ये जाऊन पाहिला नसणार आणि जेव्हा टिव्हीवर रिलीज झाला तेव्हाही गावातल्या एकाही कुटुंबाने तो सोबत पाहिला नसणार याची मी पुण्यात बसून खात्री देतो. प्रत्येक मुलगी स्पष्ट आणि बेधडक बोलेल तेव्हा हा विषय सहजसोपा होऊन जाईल.

काही स्त्रिया मासिक पाळीच्या वेळी त्यांच्या गरिबीमुळे वृत्तपत्रे , चिखल, आणि राखेचा ही वापर करतात. यामुळे मात्र संसर्ग वाढतो आहे. त्यामुळे संसर्ग टाळण्यासाठी भारतात आरोग्याच्या दृष्टीने आणि विकासाच्या दृष्टीने विकसित व्हायला हवे. जागरुकता ग्रामीण भागात होणे अत्यंत गरजेचे आहे.ती काही घाणेरडी गोष्ट नाहीये म्हणून लपवून ठेवावी.याबाबत जास्तीत जास्त जनजागृती झाली पाहिजे. जागृती झाल्यामुळे माझ्या आया बहिणी यांच्या वरील होणारे दुष्परिणाम त्यांच्यावरील होणारे अंधश्रद्धाचे सावट दूर होतील.शो ऑफ किंवा मार्केटिंग कंपनी पेक्षा जास्त फोकस हा स्त्री शरीर व मानसिक स्वास्थ्य हे विषय हवेत. हा विषय एवढा नॉर्मल होयला हवा की त्याचे फारसे वावगे ही कोणाला वाटू नये एवढा साधा. जसे की पाणी पिणे, जेवण करणे, झोपणे इत्यादी.

या अभ्यासावरून हे लक्षात आले कि, स्त्रीयांपेक्षाही पुरुष जास्त व्यक्त होत आहे. जेव्हा आदिवासी भागात स्वयंसेवी संस्था मासिक पाळी जनजागृतीसाठी जातात तेव्हा त्यात ८०% पुरुषांचा सहभाग असतो. परंतु २०% महिलांनाच बोलावे लागते कारण आदिवासी स्त्रिया या पुरुषांसमोर मोकळेपणाने बोलत नाहीत, त्यामुळे संस्थेच्या इतर कामात पुरुष सहकार्य ठेवतात.

पौगंडावस्थेतील मुली आणि स्त्रियांना मासिक पाळीशी संबंधित सामाजिक, सांस्कृतिक आणि टॅबू पद्धतीबद्दल विचारले तेव्हा स्पष्टीकरण देण्यास त्या असफल राहतात. त्यांचे म्हणणे असते कि, आम्ही केवळ त्या पाळत आलो, कारण त्यांना असे करण्यास सांगितले गेले.

या अंधश्रद्धामध्ये, धार्मिक प्रथा, धार्मिक स्थळांपासून दूर राहणे, औषधे न खाणे, नवीन कपडे न घालणे, लोणच्याला स्पर्श न करणे, काजळ न लावणे, अतिथींचे आदरातिथ्य न करणे, अन्न न शिजवणे या आणि अशा इतर गोष्टींपासून दूर राहण्यास पाळीच्या पहिल्या दिवसापासून सांगितले गेले.

झोपडपट्टीतील मुलींमधील मासिक पाळी आलेल्या मुलींमध्ये सामान्यतः गैरसमज आहे कि या दिवसांत अंघोळ केल्यास रक्तप्रवाह अधिक प्रमाणात होतो. तसेच काही कुटुंबांमध्ये केसांवरून पाणी घेण्यास कठोरपणे बंदी आहे, कारण गर्भधारणेच्या काळात प्रसूतीदरम्यान यामुळे धोका उद्भवतो असा समज आहे. त्याचबरोबर काही कुटुंबांमध्ये, प्रत्येक वेळी मासिक पाळीच्यावेळी शौचालयास गेल्यानंतर तिला तिचे हात मातीने धुवावे लागत असे, त्यानंतरच ती शुद्ध मानली जाते.

थोडक्यात, या काही अंधश्रद्धा आहेत, ज्या किशोरवयीन मुलींमध्ये मासिक पाळीची भीती निर्माण करतात. या टॅबूमुळे या रूढी अजूनही प्रचलित आहेत. त्या भीतीदायक पद्धतीने मांडल्या जात असल्यामुळे स्त्रीयांच्या शरिरावर जीवघेणे परिणाम होत आहे आणि ‘ मासिक पाळीला’ सामाजिक दृष्टिकोनातून क्षुल्लक समजून दुर्लक्षित केल्यामुळे आरोग्याच्या दृष्टीने, मासिक पाळीबाबत अज्ञान वाढतच चालले आहे.  

 भाग- १ 

"या दिवसात बाहेर नको पडू... तुला आलीये...? मग आता पाण्यात कशी येणार...?, मंदिरापर्यंत सोबत ये, पण आत येऊ नको बरे...? हो, गोमूत्र शिंपडून घे. तू लोणच्याला हात कसा लावला...? तुला तुझी तारीख लक्षात राहत नाही का...?, आता स्वयंपाक घरात येऊ नको बरं...! आणि ए, काकांसमोर कशाला सांगतेस, ती काय मोठ्याने सांगायची गोष्ट आहे का...?"

एव्हाना या “त्या” दिवसांची गुपितं स्त्रियांपासून पुरुषांपर्यंत सगळ्यांना मनोमनी तोंडपाठ झाली. तरीही विकासाच्या वाटेवरील या एकविसाव्या शतकात आजही त्याला 'टॅबू' नावाच्या पाश्चात्य बंधनात अडकवून भारतात यावर बोलण्यास अप्रत्यक्ष बंदी आहे. 
लहानपणापासून आपल्या निरीक्षणास येते कि, कायदेशीर नियम कुणी इतक्या काटेकोरपणे पाळणार नाही, पण मासिक पाळीच्या चार दिवसात आपल्या कुटुंबातील स्त्रिया मात्र पूर्वापार चालत आलेल्या रुढी, परंपरांचे पालन इतक्या काटेकोरपणे करून स्वतःला एक 'आदर्श व्यवस्था' म्हणून सिद्ध करण्यात कसलीच कसर ठेवणार नाही.

त्यातही ‘ग्रामीण, शहरी, आदिवासी आणि दिव्यांगातील स्त्री’ हि तिच्या तिच्या चौकटीत कशी वेगवेगळ्या नियमांना आणि त्यातील पुरुषसत्ताक रूढींना अधिक बळकट करून बाईपण सांभाळतात, हे वाखाणण्याजोगे आहे. कारण ‘बाईचं बाईपण बाळगण्याचा बाईलाच अभिमान नाही, तर इतर लोकही तिला कमीच हिनवणार’ हे विधान लहानपणीपासूनच्या या निरीक्षणातून मासिक पाळीला वर्णण्यास चपखल बसते.

परंतु अलीकडच्या काळात आधुनिक मानसिकतेमुळे या विषयातील बंधने आणि मासिक पाळीवरील गुप्ततेचे मळभ दूर करण्याचे प्रयत्न होताना दिसत आहेत.

अनेक दशकापासून आपण बघत आलो मासिक पाळी आली म्हणजे ‘कावळा शिवला म्हणून तू दूर राहा’ या अशा गैरसमजुतीच्या वेढ्यात अडकली आहे. परंतु शास्त्रीय दृष्टीकोनातून, मासिक पाळी हि प्रत्येक स्त्रीच्या शरीरातील जैविक आणि नैसर्गिक प्रक्रिया आहे, असे असूनही सगळीकडेच या विषयाबाबत बोलताना हळूच बोलले जात होते.

या विषयाकडे माध्यमांचा सकारात्मकरित्या कल वाढला आहे त्यामुळे नवनवीन माध्यमे नवनवीन आणि आकर्षक आशय निर्माण करीत आहे. त्यावर प्रतिसाद देता येणे शक्य झाल्यामुळे लोक हळूहळू का होईना मनातील कुजबुजलेला आवाज समाज माध्यमांवर मुक्तपणे बाहेर काढत आहे.

कधी कधी वाटते, मी नव्या तंत्रज्ञानाच्या आणि सामाजिक माध्यमांच्या संपर्कात आल्यामुळे मला मासिक पाळी या विषयातील हा बदल जाणवत असेल. त्यामुळे याचा सखोल अभ्यास मूलभूत घटकापासून सुरु केला. 
तेव्हा एक सर्वमान्य प्रश्न पडला कि, जर मासिक पाळी हि नैसर्गिक आणि शारीरिक प्रक्रिया आहे, तर त्यात समाजाच्या दृष्टिकोनाला इतके महत्व का दिले जाते? आणि हा सामाजिक दृष्टिकोन तोपर्यंत नियंत्रणात असतो, जोपर्यंत तो कोणाला हानी पोहोचवत नाही. परंतु निरीक्षणातून लक्षात येते कि, समाजातील या विषयाला निषिद्ध मानण्यामुळे स्त्रियांवर मानसिकरीत्या परिणाम होतोच पण समाजातील या सवयींमुळे स्त्रियांच्या स्वच्छतेच्या सवयींवरदेखील परिणाम होत आहे.

टॅबू म्हणजे निषिद्ध!

स्त्रियांच्या आरोग्याची गोष्ट जेव्हा येते तेव्हा त्यातील अनेक समस्या या अव्यक्त राहिल्यामुळे होतात. त्यातील एक महत्वाची गोष्ट म्हणजे मासिक पाळीतील टॅबू!

शारीरिक निर्बंध तर आहेतच पण त्याचबरोबर, त्यांच्या शास्त्रीय प्रक्रियेबद्दल बोलणेही टाळले जाते. पण शास्त्रीयदृष्ट्या पाहिले तर, मासिक पाळीचे चक्र हे निरोगी शरीराचे आणि प्रजननक्षम स्त्रीचे प्रतिनिधीत्व करते. तरीही सामान्यतः हा विषय गुपचूप आणि पुरुष सदस्यासमोर कधीच बोलला जात नाही.

पाउलो फ्रीरने जगभरातील गरीब देशांच्या आणि त्यांच्या शिक्षणाच्या संदर्भात 'द पेडॅगोगी ऑफ द ओप्रेस्ड' (2005) या पुस्तकात 'शांततेमागील संस्कृती' या संकल्पनेचा उपयोग केला. फ्रीरने असे म्हटले की, ‘शांततेमागील संस्कृती हि इतरांना त्यांच्या सत्तेत ठेवण्यासाठी अस्तित्वात आली.’

या सिद्धांतानुसार, प्रत्येक मुलीसाठी मासिक पाळी जवळ आली कि, तिला शांत राहण्यास शिकवले जाते आणि या घटनेबद्दल गुप्तपणे बोलावे असे सांगितले जाते.

प्रत्येक किशोरवयीन मुलीसमोर मासिक पाळी कशी हाताळावी, ही जोखीम असते. बर्याच निषिद्ध, सामाजिक आणि सांस्कृतिक निर्बंधामुळे किशोरवयापासून मासिक पाळी हि मनात भीती निर्माण करणारी ठरते. म्हणूनच, किशोरवयीन मुली मासिक पाळी स्वीकारण्यास लाजतात आणि गुप्तता कायम ठेवतात.

ज्याप्रमाणे वधू पक्षाकडून अप्रत्यक्ष हुंडा घ्यावा तसे आपण सगळेच घरात आधुनिकतेच्या नावाखाली अप्रत्यक्षरीत्या छुप्या पद्धतीने अनेक अंधश्रद्धा घरातल्या घरात पाळतो.. ज्यामुळे येणाऱ्या पिढीवर तसेच किशोरवयीन मुलींवर विशेषतः त्यांच्या मासिक पाळीच्या विश्वासावर आणि शास्त्रीय दृष्टिकोनावर पूर्वापार चालत आलेला नकारात्मकतेचा पडदा कायम ठेवण्याचा प्रयत्न केला जातो.

थोडक्यात,
मानवाची निर्मिती करणारी हि ‘मासिक पाळी’ आजही लपवली जाते. पण ज्याप्रमाणे जगाचा पोशिंदा करणाऱ्या शेतकऱ्यावर बोलले जाते त्याप्रमाणे समस्त माणूस जातीची निर्मिती करणारी हि ‘स्त्री’ वर्गातील ‘मासिक पाळी’ मुक्तपणाने बोलली जाऊन साजरी करावी, असे वाटते.

(या विषयाचा अभ्यास करून त्यावरून आलेले निष्कर्ष नोंदविण्याचा हा प्रयत्न...
क्रमश: ) 

'आई...'
आजपर्यंत जे लिहायला माझं मन तयारच होत नाही, हा एवढा एकच विषय असेल. कारण लिहायला जावं तिथे डोकं काहीच बोलत नाही.

वास्तव स्वीकारलं नाही तरीही ते असणारच आहे पण, त्या वास्तवातील कविता होणे तुम्हाला जमायला हवे! हे शिकवून अन् घडवून जाते ती ! 

आयुष्याला नेहमी दोन वाटा असतात, "एकतर करायचं, नाहीतर सोडून द्यायचं... "
'तिच्या' चेहऱ्यावरही तेच होतं...
रात्रीचे नऊ वाजले होते. आम्ही डी मार्ट वरून परतत होतो ...
मला रात्र आवडते कारण ती जिवंत असते. तिच्या सानिध्यात श्वास मुक्तपणे घ्यावेसे वाटतात, श्र्वासांच अस्तित्व जाणवत. मी सहसा रात्रीच्या वेळी बाहेर पडत नाही त्यामुळे कधीतरी बाहेर पडल्यानंतर " माझ्यासाठी रात्र म्हणजे वेगळी नशा असते."
त्या नशेत मी धुंद होते. बसमध्ये गर्दी नव्हती. पण अनेक चेहरे थकलेले होते. बस ' खानापूर ' असल्यामुळे त्यातून प्रवास करणारे चेहरे हे दिवसभर कष्ट करून थकलेले, कष्टाचे बोलके चेहरे, हातावर पोट असलेले...
त्यामुळे या बसमध्ये शीण होता... पण बस मिळाली, रिक्षाचे जादाचे पैसे वाचले, याचा सुस्कारा त्या प्रत्येकाच्या मनात होता... बस सुरू झाली... साधारण एक किलोमीटर गेल्यानंतर बस एका स्टॉप नसलेल्या ठिकाणी थांबली.
अचानकच...

विचारांच्या तंद्रीतून बाहेर येत सगळ्यांनी "नेमकं काय झालं.?" म्हणून बाहेर पाहिलं, मीही डोकावले.
तर बसच्या कंडक्टरला त्याच्या नशेची तलफ आली होती...
तो त्याच्या नशेशी इतका प्रामाणिक की, त्याने दुनियेला विसरून स्वतःची इच्छा पूर्ण केली...
ते मला इतकं सुंदर वाटलं की, कसं एखादा माणूस परिस्थितीला विसरून स्वतःच्या आयुष्यात 'राजा ' म्हणून जगू शकतो, त्याच्या त्या 'असण्याला ' मनात बसवून गाडी पुढे जाणार होतीच. पण क्षणाचा वेळ न गमवता मी हातातल्या मोबाईलचा कॅमेरा ओपन करून तो क्षण माझ्याकडे घेतला... त्याचं वास्तव काहीही असो तो माझ्यासाठी या दुनियेत, 'आयुष्याला जिंकलेला माणूस होता. '

हळूहळू सगळच बदलू लागले...
मीही बदलत चालले.
मी मोठी होते, मला अनुभव येऊ लागले.
बरे वाईट म्हणत म्हणत खूप लोक भेटू लागली. खूप भेटली म्हणून काही मागे सुटत गेली.

भावनिक पातळीवर कसं सावराव यात अडकत गेले. वयाच्या अशा परिस्थितीत आले की जूनून की भावनिक होणं?
दोघांपैकी एक निवड.

सुरुवात म्हणून मी दोन्ही निवडून रस्त्याला लागते.
पहिली शिडी उत्तम चढते, स्वतःच्या गर्वाचाही हेवा वाटायचा इतका आनंद वाटू लागला, मग दुसरी शिडी ... धत्त!
रस्ता दुभागत जातो. दोघांपैकी एकच निवडण अनिवार्य होते.
परिस्थितीला अनुकूल अस मी भावनिक होणं निवडते, लोकांशी बोलू लागते, घरच्या समस्यांना प्राधान्य देऊ लागते. 

न्योतैमोरी 
हे नाव वेगळचं होतं. असं काहीतरी जे कुठल्यातरी भाषेतील कशाच तरी नाव असेल.
माणसाचं सगळ्यात जिवंत गुण म्हणजे त्याला उत्सुकता असते, कसलीही...

काल एका मित्राने विचारले की, न्योतैमोरीबद्दल ऐकलंय.?
आमच्या ग्रुपने एकमेकांकडे पाहिलं नि टाळ्या देत, याचं काहीतरी भलतच म्हणत, "म्हटलं नाही, काय संबंध, काय आहे ते?
आणि त्याच काय ? "
"तुम्ही ना ... या जगात फक्त खायला नि जायलाच आलाय." तो एकदम ऐतिहासिक काहीतरी शिकून आल्यासारखं बोलू लागला.
"बरं सांगून टाक काय ते, उगाच जुलाब व्हायचे नाहीतर" त्याला प्रोत्साहन देत त्याला विचारलं.
तोही आपलं सगळेजण ऐकताय या आनंदाने सांगू लागला...
"काल रात्री सहज वुट लावलं अन् त्यावर एका वेबासिरिजचा उल्लेख होता 'फुह से फैंटेसी'
आज जाऊन सर्च कर... कळेल मग."

फैंटेसी... म्हणजे विलक्षण कल्पना.
या शब्दात अडकलेली आमची पिढी नेहमीच एक्साईटेड असते कारण डार्क फैंटेसी म्हणजे गडद कल्पना. हे म्हणजे भलतच शारीरिक क्रियेशी संलग्न असतं.

यात अनेक प्रकारच्या शारीरिक अवयवांचे आकर्षण व्यक्तींना असते. त्यांना कधी एखाद्याच्या हातांचे आकर्षण असते, कधी ओठांचे, कधी ओठांवरील गुलाबी रंगाचे, कधी कुणाच्या कुरळ्या केसांचा आकर्षण तर कधी कुणाला स्तनांच्या आकारांचे आकर्षण तर एखाद्याला एखाद्याच्या पायांचे आकर्षण असते. हे फैंटेसी प्रकरण इतर प्रेमांपेक्षा भारी वेगळं असतं. त्यात प्रेम शरीरावर असतं तेही संपूर्ण शरीर असेलच असे नाही, ते प्रेम एका विशिष्ट भागावर असते खरे !

त्यामुळे या फैंटेसी नावामुळेच आम्ही सगळे घरी येऊन गुपचूप हे सर्च करणार हे ठरलं होतच.
मी घरी आले. डोक्यात 'फैंटेसी' चक्र फिरत होतेच.
अन् रात्री निवांत झाल्यावर मम्मी शेजारी असताना सर्च केलं.
अबब ... लगेच क्लोज !
अशावेळी मोबाईल पण शट डाऊन करता येतो, कळतं... डोक्यात तेच तिने पाहिलं तर नसेल ते चित्र ... शिट!
मग शेवटी ती झोपल्यानंतर मी पुन्हा सर्च केलं.
'न्योतैमोरी'.... हे नाव टाकताच, त्याच्या समोरच न्योतैमोरी मॉडेल्स म्हणून रेकमेंडेशन आले...
एक नग्न शरीर. आणि त्या शरीरावर नुसत्याच हिरव्या पालेभाज्या, फळभाज्या पसरवलेल्या.

आणि ती मॉडेल म्हणजे काय मॉडेल असते. एकदम चुणचुणीत शरीराची, ते शरीर म्हणजे कुठूनही कुठलच अधिकच मांस बाहेर न आलेलं, त्या शरीरावरील प्रत्येक अवयव हे सुयोग्य पद्धतीने साचेबंद अन् इतकी सुंदर की भारतीय आई असती तर तिने रोज दृष्ट काढली असती अशी.
पण हा प्रकार मनाची उत्सुकता शिगेला नेत होता. वयही तसं होतच.
मग त्या नग्न शरीरावर पसरलेल्या खाद्यांनाचं गूढ शोधण्याच्या भागडीत पडले मी.
का कुणी त्याचा शोध न घ्यावा...? म्हणजे कल्पना करा आणि फक्त डोळ्यासमोर आणा, एका नग्न स्त्रीच्या शरीरावर गळ्यापासून स्तनांपासून, योनिपासून पायापर्यंत भाज्याच भाज्या. त्यास सुशी म्हणत.

मी "असं का? नेमकं ही पद्धत तरी काय आहे ? आणि अशा मॉडेल्स का असतात?" याची उत्तरे शोधू लागले.

उत्तर गूगल केलं पण थेअरी आली. ते नको होतं. मग मित्राने जिक्र केलं त्यावरून वेबसिरिज सर्च केली.
बघायला सुरुवात केली. हे काहीतरी भन्नाट होतं. म्हणजे वेबसिरिजमध्ये कथा नेमकी अशी सुरू होते की, भारतात न्योतिमोरी या कार्यक्रमाचे प्रयोग असतात आणि अशा कार्यक्रमाला भारतीयांचा प्रतिसाद उदंड असतो. तेव्हा कंपनीत नोकरी करणारे ३-४ भारतीय पुरुष जेव्हा न्योतैमोरी जेवणासाठी जातात तेव्हा त्यांची तारांबळ कशी उडते ते इतकं कट टू कट दाखवलं आहे की, म्हणजे भारतात स्त्रीचं उघड शरीर किती आकर्षणाचा आणि बाऊ केल्याचा विषय आहे, ते वास्तविकतेला धरून अचूक दाखविले आहे.
वेबसिरिजचा विषय खरेतर खूप वेगळा होता. नव्या गोष्टी शिकाव्याशा आणि महत्त्वाचं म्हणजे जाणून घ्याव्याशा वाटतात.
पण तरीही वेबसीरिजची सुरुवात झाली आणि त्या मॉडेलला बघून माझ्या मनात असंख्य भावना येऊ लागल्या.
या मॉडेल्सना सुशी मॉडेल्स म्हणतात.
माझं मन स्तब्ध झालं होतं. जेव्हा त्या एका चार फूट उंच मेजवानी टेबलवर केंद्रस्थानी ती शांत स्त्री आकृती अशीच निर्जीवासारखी पडलेली. जशी जन्मास आली तशीच अगदी.
म्हणजे अशी आकृती समोर आहे आपल्या आणि तिच्याकडे बघत डोळे झाकून अंतरंगात पहावं इतकी शांतता त्या चेहर्यावर की चुकूननंतर निरिक्षिताना नजर खालच्या अंगांकडे कुठेतरी जावी.
मग कळले की ही पद्धत मूळची जपानची. ते त्यांचं जेवण हे एका नग्न स्त्रीच्या शरीरावर पसरवून खातात. त्या शरीरावरून ते अन्न ( अन्नाला सुशी म्हणून संबोधतात) आपल्या ताटात घ्यायचं.
सुशी हे जर नग्न स्त्रीच्या शरीरावर असेल तर त्यास न्योतैमोरी म्हणतात.
पण जर सुशी पुरुष मॉडेल्सच्या अंगावर पसरलेले असेल तर त्यास नंतैमोरी म्हटले जाते.

हा प्रकार सामुराई कालखंडात घडत असे. राजे महाराजांच्या काळात अनेक यशस्वी लढायानंतर उत्सव म्हणून गैशा घरामध्ये 'न्योतैमोरी' होत असे.

बघितलं तर हा एका खुबसुरत कलेचा तुकडा आहे, असे  तिथल्या मॉडेल्सना आतून वाटते. किंबहुना त्यांना तसं ट्रेन केलं जात.

त्यांच्याकरीता किती आव्हानात्मक असेल की, त्या एका पोजिशनमध्ये एक तासाहून अधिक वेळ तसचं निर्जीव झोपून राहायचं. जणू एखादा चित्रकार चित्र
रंगवीत असेल त्यास ती बोलकी फ्रेम स्तब्ध लागते, तशीच या मॉडेल्सची ट्रेनिंग करून घेतली जाते.

परंतु मॉडेल्स सांगतात, जेव्हा अशा ठिकाणी राजे जेवण करत असायचे, तेव्हा ताटात हे सगळं घेतल्यानंतर ते जेवण, त्यातला एक एक घास चावताना ते आजूबाजूला बघत असायचे परंतु काही राजे लोक दारूचा घोट घेत घेत त्या स्त्रीच्या शरीरावरील कुठल्यातरी एखाद्या विशिष्ट अवयवाला एकच एकटक न्याहाळत बसायचे.

भारतातून या दृश्यास बघितले तर त्यास या अशा रिवाजांचा निषेध म्हणून नाकारले तर जाईल पण 'चवीनं' बघितलं जाईल आणि नजरेनं ' खाल्लही' जाईल. भारतात याची स्वीकृती सहज होणे नाही, पण मॉडेल्सच्या डेडीकेशनला सलाम!

(या पद्धतीचे ब्लॉग लिखाण हा केवळ आवडीचा अट्टाहास त्यामुळे, लिखाणातील काही दुव्यांमध्ये काही चुका आढळल्यास जरूर कळवावे)