एक सॅनिटरी नॅपकिन किती नफ्याचं ?

ते काय आहे ना? किराणा मालाच्या दुकानात किराणा घेताना सामान्य माणूस गरजेची वस्तू म्हणून सहज पैसे पुढे करतो. पण भारतीय मानसिकता जेव्हा मेडिकल स्टोअर्स मध्ये जाऊन सॅनिटरी नॅपकिन्स घेताना हातातून पैसा सुटत नाही. त्यामुळे याचं मूळ नेमकं आहे कुठे? याचा आर्थिक व्यवहाराशी असलेला संबंध समजून घेणे गरजेचे होते. कारण 'न परवडणाऱ्या वर्गात ' अडकलेला हा विषय असतो. तो नेहमीच चर्चेत असतो. 

सॅनिटरी नॅपकीन वापराला १८८० नंतर सुरुवात झाल्याचा उल्लेख आढळतो. हे नॅपकिन्स अस्तित्वात येऊन सुमारे सव्वाशे वर्षे झाली असली तरी अजूनही भारतात ते सर्व स्तरांपर्यंत पोहोचू शकलेले नाहीत.
शक्य तिथे, शक्य त्या पद्धतीने सॅनिटरी नॅपकिन्स, सॅनिटरी वेअर, मासिक पाळी या विषयांसदर्भातील टॅबू दूर करण्याचा जोरदार प्रयत्न होत आहे. सामाजिक माध्यमांमधूनही खुलेपणाने मासिक पाळीबद्दल चर्चा होत आहे. हा विषय काळ्या प्लास्टिकच्या पिशवीतील सॅनिटरी नॅपकिनच्या पाकिटाप्रमाणेच लपवला गेला आहे.
परिणामी,
मासिक पाळीत वापरली जाणारी उत्पादने अजूनही मोठा नफा कमवून विकले जात आहे आणि त्यावरील करांमुळे ते अनेकांच्या आवाक्याबाहेर जात होते. एकीकडे जिमनॅस्टिक्स, स्वीमिंग याचा सराव मासिक पाळीच्या दिवसांमध्येही इतर दिवसांप्रमाणेच करा, असा संदेश दिला जात असताना दुसरीकडे या नॅपकिन्सच्या दराचे आणि कराचे ओझे लादून हा आनंद बाजूला ठेवण्याचेच सूचित केले जात होते. कापड त्वचेसाठी चांगले असले तरी नोकरी करणाऱ्यांसाठी किंवा शाळा-कॉलेजच्या निमित्ताने दिवसभर बाहेर राहणाऱ्यांसाठी सॅनिटरी नॅपकीन, टॅम्पोन्स, कप्स या गोष्टी सोयीस्कर ठरतात. रॅशेस, जंतूसंसर्ग या गोष्टी टाळण्यासाठी दिवसभरातून चार ते पाच वेळा सॅनिटरी नॅपकिन बदलावेत. मात्र पहिले दोन किंवा तीन दिवस वगळल्यास एवढ्या वेळा नॅपकिन बदलले जात नाहीत. याचे एक महत्त्वाचे कारण या नॅपकिन्सची किंमत.
अजूनही या किमतीमुळे महिला सॅनिटरी नॅपकिनकडे वळत नाहीत. ही किंमत कमी झाली असती तर उर्वरित महिलांनी लगेच सॅनिटरी नॅपकीन वापरायला सुरुवात केली नसती, मात्र याची संख्या मात्र वाढली असती.
एका सॅनिटरी पॅडचा खर्च

एका नॅपकिनची किंमत ७ ते ८ रुपयांपर्यंत आहे. दिवसभरात तीन ते चार नॅपकिन्स असा विचार केला तर एका दिवसात २८ ते ३० रुपयाचे नॅपकिन. असे चार ते पाच दिवस. म्हणजे मासिक पाळीत नॅपकिनसाठी १०० रुपयांहून अधिक खर्च होतो. 

एखाद्या घरात दोन किंवा तीन महिला असल्या की हा खर्च त्या पटीत वाढत जातो. मासिक पाळीवर एवढा खर्च... हे समीकरण दिवसाला शंभर रुपयेसुद्धा कमावू न शकणाऱ्यांकडून नाकारले जाणे स्वाभाविकच आहे. नवऱ्याच्या पगारात भागवायचे तर सॅनिटरी नॅपकिनची चैन कशी करता येईल...? असे मत जेव्हा महिला व्यक्त करतात तेव्हा सॅनिटरी नॅपकिन ही गरज नाही तर चैन आहे हे चित्र अजूनही महिलांच्या आरोग्याला दुय्यम लेखण्याची मानसिकता अधोरेखित करते.
देशातील ८८% भारतीय आदिवासी स्त्रिया घरगुती पर्याय म्हणून जुने कापड, रग, वाळू, राख, लाकूड शेव्हिंग, वृत्तपत्र, वाळलेली पाने, मक्याच्या कणसाचे आवरण, गवत आणि प्लास्टिक याचा वापर करतात. दुसरीकडे हातावर पोट असणाऱ्या महिलाही सर्वसाधारणपणे कापडच वापरतात. पाळीच्या दोन-तीन दिवसांमध्ये या महिला घरीच राहतात. नॅपकिन विकत घेणे त्यांना परवडत नाही. काम करताना कापड बदलणे शक्य होत नाही. कापड बदलले तरी आधी वापरलेले कापड ठेवायचे कुठे असा प्रश्न निर्माण होतो. कापडाचा वापर झाल्यास केवळ कपड्यांवर डाग पडण्याची भीती, अधिक रक्तस्राव या बाबींमुळे घरी थांबण्याची वेळ येते. त्यामुळे त्यांची रोजंदारीही बुडते. मासिक पाळी ही दैनंदिन आयुष्याचा भाग होण्यासाठी मदत न झाल्याने मुली शाळा सोडून घरी बसतात.

सॅनिटरी नॅपकिन्स अस्तित्वात येऊन सुमारे सव्वाशे वर्षे झाली असली तरी अजूनही भारतात ते सर्व स्तरांपर्यंत पोहोचू शकलेले नाहीत. एकीकडे पुरुषांच्या खांद्याला खांदा लावून स्त्री उभी आहे वगैरे बोलले जात असताना दुसरीकडे दर महिन्याला तीन ते चार दिवसाचे आयुष्य केवळ सोयींच्या अभावामुळे अंधाऱ्या खोलीमध्ये, घरातच काढावे लागते हे कोणत्या समानतेचे चिन्ह आहे हा प्रश्न निर्माण होतो. तसेच मुलींच्या सोयीसाठी शाळांमध्ये सॅनिटरी नॅपकिनची सोय करून देण्यात आली आहे. शाळांमध्ये ही सोय सामाजिक संस्थांच्या माध्यमातून सुरू करण्यात आली आहे. मात्र महाविद्यालयांमध्ये गेल्यावर काय, हा प्रश्न उरतो. महाविद्यालयांमध्ये गेल्यावर पुन्हा ते आर्थिक अडचणीमुळे कापडाकडे वळतात.

उत्पादकांची धोरणे आणि बाजारपेठ
सॅनिटरी नॅपकिन हे एक पातळ पॅड असते ते अशा पदार्थांपासून तयार होते जे मासिक पाळीच्या दरम्यान रक्तप्रवाहाला शोषून घेण्यास मदत करते. महिलांची स्वच्छता आणि आरोग्य यासाठी हे नॅपकीन महत्त्वपूर्ण भूमिका निभावते. सॅनिटरी पॅड सध्या विविध प्रकारच्या शोषक पातळी आणि आकारांसह उपलब्ध आहेत.
काही लोकप्रिय पॅड म्हणजे नियमित (रेग्युलर), पातळ (थिन) आणि अति-पातळ (अल्ट्रा थिन) पॅड समाविष्ट आहेत. "इंडियन सेनेटरी नेपकिन मार्केट: इंडस्ट्री ट्रेंडस्, शेअर, साइज, ग्रोथ, ऑपॉर्च्युनिटी अँड फॉरकास्ट २०१८-२०२३"  या नवीनतम अहवालाच्या मते, भारतीय सॅनिटरी नॅपकिनने मार्केट २०१८ मध्ये जवळजवळ ४४१ दशलक्ष अमेरिकन डॉलर्स इतके मूल्य गाठले.
बर्याच वर्षांपासून, सरकारी आणि एनजीओ संस्था वैयक्तिक स्वच्छतेच्या महत्त्वविषयी महिलांना शिक्षित करण्यासाठी विविध उपक्रम आणि कार्यशाळा घेत आहेत. त्यामुळे सॅनिटरी नॅपकिन्सने भारतात महत्त्व प्राप्त केले आहे.
अशा प्रकारे, भारतीय महिलांमधील वैयक्तिक स्वच्छता याबाबत जागरूकता वाढवणारे सॅनिटरी नॅपकिन हे मार्केटच्या वाढीस मदत करणारा एक प्रमुख घटक ठरत आहे. 
याच्या व्यतिरिक्त, उत्पन्न वाढविणे आणि स्वस्त किंमतीत सॅनिटरी नॅपकिन्सची उपलब्धता ही बाजारपेठ वाढवण्यासाठी आणखी एक घटक आहे. याशिवाय, 'इंडियन सेनेटरी नेपकिन मार्केट: इंडस्ट्री ट्रेंडस्, शेअर, साइज, ग्रोथ, ऑपॉर्च्युनिटी अँड फॉरकास्ट २०१८-२०२३" या अहवालानुसार २०१८-२०२३ दरम्यान, सीएजीआरमध्ये (सीएजिआर, कंपाउंड अनुअल ग्रोथ रेट) २०२३ पर्यंत हि सॅनिटरी पॅड्सच्या विक्री-खरेदीची बाजारपेठ सुमारे ६३१ दशलक्ष अमेरिकी डॉलरपर्यंत पोहोचण्याची शक्यता आहे.
महिलांच्या आरोग्याचा विचार करून उत्पादनातील नवीन प्रयोग हे मार्केटच्या वाढीसाठी फायद्याचे ठरत आहे.
सध्या, बाजारात गुंतवणूक करणार्या ग्राहकांना आकर्षित करण्यासाठी, स्त्रियांच्या स्वच्छतेच्या उत्पादनांमध्ये विविध प्रकारच्या नवकल्पना येत आहेत. पाळीतील रक्तप्रवाहाच्या दरम्यान महिलांना अधिक सांत्वन (कम्फर्ट) प्रदान करण्यासाठी अनेक नवीन उत्पादनांचे प्रयोग होत आहे. उदाहरणार्थ, २०१८ मध्ये, कॅलली (स्त्रियांच्या उत्पादनाची कंपनी) ने नवीन डिझाइनमध्ये लीक-फ्री टॅम्पॉन सादर केले, जे योनीच्या काठांना अडकतात ते टॅम्पॉन्स सॉफ्ट-लाइनरला संलग्न केले जातात, जे सॅनिटरी पॅडशिवायही अतिरिक्त सुरक्षिततेचा स्तर आणि भावना देतो.
उत्पादक हे वयोमर्यादेवर लक्ष केंद्रित करीत आहे. उदाहरणार्थ, २०१८ मध्ये, बी + ईटी (एक सेनेटरी नैपकिन उत्पादन ब्रँड) ने किशोर व त्यांच्या वाढत्या शरीरास अनुकूल असलेल्या मुलींसाठी सॅनिटरी पॅडची निर्मिती केली. ते पॅड किशोरवयीन मुलींच्या (मुख्यतः ८-१६) वयोगटातील मुलींकरिता कॅम्फोर्ट देत असे.
महिला आरोग्य उत्पादनाच्या मार्केटमध्ये सॅनिटरी पॅड्सची लोकप्रियता
सॅनिटरी नॅपकिन हे सर्वात लोकप्रिय उत्पादन आहे. पूर्वीच्या काळात जुना कापड वापरल्यामुळे होणाऱ्या संसर्ग आणि आजारांना आणि अस्वच्छतेला लक्षात घेत हळूहळू सरकार आणि एनजीओच्या हातभारामुळे सॅनिटरी नॅपकिनबाबत महिलांना स्वतःच्या आरोग्याबाबत शिक्षित करण्याच्या उद्देशातून या उत्पादनाच्या विक्रीत लक्षणीय वाढ होण्याची अपेक्षा आहे. तथापि, या सकारात्मक बदलामुळे, शिक्षित महिला या सॅनिटरी नॅपकिन्स वापरल्यामुळे स्वच्छताविषयक आव्हानांचा सामना करीत आहेत. याचे कारण असे की, नियमित सॅनिटरी पॅडमध्ये कृत्रिम तसेच कर्करोगाला आमंत्रण देईल अशी सामग्री आहे आणि विविध अभ्यासातून असे सूचित होते की, कृत्रिम घटकांचा समावेश असलेले पॅड्स वापरल्यामुळे योनि भागातील किंवा त्याच्या जवळील भागांत याचा वापर वाढल्याने संसर्ग, जळजळ, अस्वस्थता वगैरे आजार होऊ शकतात.

मार्केटमधील प्रमुख विकास
२०१८ - २०१८ मध्ये अशी नोंद केली गेली की, भारतातील सॅनिटरी नॅपकिन्सवर जीएसटी (वस्तू आणि सेवा कर) हा ग्राहकांना अधिक परवडण्याकरिता काढण्यात आला. त्याच वर्षी, भारत सरकारने गरजू आणि गरीब स्त्रियांच्या आरोग्याच्या दृष्टीने आर्थिकदृष्ट्या परवडणारे बायोडिग्रेडेबल पॅड बनविले (ते प्रधान मंत्री भारतीय जनऔषधी योजना (पीएमबीजेपी) योजनेअंतर्गत विकले जाऊ लागले)
२०१७ - बॉडीफॉर्म (एसिटी ब्रँड) ने #bloodnormal या मोहिमेचा एक भाग म्हणून आपल्या जाहिरातींपैकी एका जाहिरातीमध्ये पारंपारिक निळ्याऐवजी लाल रक्ताने माखलेल्या नैसर्गिक नॅपकिन्सची जाहिरात केली. जाहिरातीतून लाल रक्त दर्शविणारा तो प्रथम ब्रँड म्हणून जागतिक स्तरावर लक्ष केंद्रित केले.

संदर्भ -
(द एक्सप्रेस वायर, 'इंडियन सॅनिटरी नॅपकिन मार्केट www.marketwatch.com, २०१९)