मासिक पाळीत 'हे' ही वापरता येऊ शकते?

पाळी येण्याचे दिवस जवळ येऊ लागले की मुली आधी त्यांच्या पर्यायी तत्सम गोष्टींची सोय करू लागतात. पुन्हा ऐनवेळी कधीही आली तर धांदल उडू नये म्हणून.
परंतु हे पर्याय कोणकोणते असतात? त्याचे स्वरूप, फायदे, तोटे याबाबत आपण जागरूक आहोत का?

आरोग्य हा विषय आला कि समोर येतो तो 'स्वच्छता' हा घटक. त्यामुळे आज बाजारात तंत्रज्ञानाच्या आणि आधुनिकीकरणाच्या गतीने मासिक पाळीत वापरले जाणारे अनेक पर्याय समोर येत असले तरी त्याचे सखोल विश्लेषण गरजेचे आहे. जागतिकीकरणामुळे आपण विदेशातील पर्यायही भारतात आणले असले तरी हे पर्याय वापरताना अनेक समस्या उद्भवतात, त्यासाठी सद्यस्थितीला नेमके काय करणे आवश्यक आहे, कोणत्या चुका नोकरीवर जाणाऱ्या आणि आधुनिक विचारसरणी स्वीकारणाऱ्या महिला करतात आणि या पर्यायी उत्पादनांचे एकूणच फायदे तोटे आणि स्त्री तज्ज्ञांचे यावरील मत समजून घेण्याच्या दृष्टीने हा प्रयत्न.

 मासिक पाळीत वापरले जाणारे पर्याय

जेव्हा एखादी महिला तिच्या 'त्या महिन्याच्या वेळेची' आठवण करून देतात तेव्हा त्यामागे अनेक गोष्टी येतात.
पाळी ही एक मासिक प्रक्रिया आहे आणि जसं जसा काळ जात आहे, तसं तसे महिलांनी हि मासिक पाळी हि सुरक्षित, सुलभ, स्वच्छ आणि अस्वच्छ असायला हवी त्याप्रमाणे त्या उत्पादने शोधत आहेत.
याउलट, वादविवाद स्पर्धाना चांगला विषय मिळू लागला आहे, त्यात मासिक पाळीत कोणते उत्पादन चांगले आहे हा प्रमुख विषय आहे.
सॅनिटरी पॅड, टॅम्पन्स आणि मासिक पाळीतील कप संबंधित बाजारपेठेतील विविध पर्याय, आवडी, निवडी सुरु आहेत. काही स्त्रियांना टँम्पन्ससह शारीरिक स्वातंत्र्य पाहिजे तर काहीजण त्या पॅडमुळे होणाऱ्या रक्ताचे स्त्राव विखुरतात त्यापासून मुक्ती हवी आहे. म्हणूनच, प्रत्येक स्त्रीला स्वच्छ आणि मुक्त पाळी हवी आहे. त्यामुळे या प्रकरणाशी संबंधित, पाळीतील विविध उत्पादनांची माहिती घेऊन त्यांचे फायदे समजून घ्यावे.

सॅनिटरी नॅपकिन्स

सॅनिटरी नॅपकिन्स हे स्त्रियांच्या शरीरावरील द्रवपदार्थ शोषून घेण्यास आणि टिकवून ठेवण्यासाठी तयार केले जाते. वापरकर्त्यास नेहमी कोरडे आणि आरामदायक वाटावे हा याचा मूळ उद्देश असतो.
नॅपकिनचे तीन प्रमुख प्रकारचे उत्पादन आहेत, उदा. (अ) जाड सॅनिटरी नॅपकिन्स. (ब) अल्ट्रा पातळ सॅनिटरी नॅपकिन्स. (क) पॅन्टी लाइनर. सॅनिटरी नॅपकिन्स मोठे पॅड असतात जे तंतूच्या धाग्यांनी जेल शोषून घेतात , नॅपकिन्स शरीरातील रक्तस्त्राव जेलमध्ये रूपांतरित करतो. आजकाल पॅड हे मोठ्या पंखांसारखे येते, जेणेंकरून पॅन्टवर स्त्राव पसरत नाही.
आकार आणि रचना-
पॅड्स हे अंडरवियरला चिकटवले जातात. 3 ते 4 तासांनंतर ते रक्तरस्त्रावानंतर काढावे लागतात. ते रक्तस्त्राव शोषून घेते आणि ओल्या रक्तस्रावाचे जेलमध्ये रूपांतर करते.
उपयोग -
सॅनिटरी नॅपकिन्स ही रक्तसंक्रमण नियंत्रित करण्यासाठी सर्वात सामान्य उत्पादन आहे. सर्व वयोगटातील महिलांमध्ये हे उत्पादन लोकप्रिय आहे. पॅड वापरण्यास सोपे आणि विनात्रासदायक आणि विनावेदनादायक आहेत. हा पर्याय सुटसुटीत आहे. हे उत्पादन पाळीचा अनुभव सुलभ आणि आरामदायक करते. तथापि, टॅम्पॉनस आणि मासिक कप्सच्या तुलनेत पॅड्स कमीत कमी हालचालीत मुक्तपणे दैनंदिन कार्य करण्यास सुलभ असतात. परंतु, सॅनिटरी नॅपकिन्सचे शेकडो वर्षे विघटन होत नाही, कारण त्यातील जोखीम देणारा विषारी वायू पर्यावरणास घातक ठरतो.
फायदे-
पॅड्स हे आतील कपड्याला चिकटले जाते त्यामुळे, ते दिवसभर ठेवणे सोपे.
सुटसुटीत वापर आणि फायदे.
पाळीच्या दिवसात रात्रभर चांगली निवड
तोटे-
पर्यावरणास घातक
योनी संसर्गाच्या रोगांचा धोका
सॅनिटरी पॅड्समधील प्लास्टिक योनीला घासून रॅशेस
वेळेत सॅनिटरी पॅड्स बदलले नाही तर गर्भाशयाला धोका
उत्पादन पद्धत-
नॅपकिनचा सगळ्यात महत्वाचा घटक म्हणजे शोषक पॅड. शोषक पॅड हे प्लास्टिक मिसळलेल्या लाकडाच्या लगद्यापासून बनविलेले असते. शोषक पॅड प्रथम लाकडाचा लगदा आणि व्हॅक्यूम वापरून आवश्यक आकार आणि रचनेनुसार तयार केले गेले. व्हॅक्युमच्या साहाय्याने वजन स्वयंचलितपणे नियंत्रित करून आणि दाबून ते आवश्यक जाडीएवढे तयार केले जात असे. पॅड तयार करण्यापूर्वी द्रव शोषून घेण्याची क्षमता वाढविण्यासाठी लगदा सुपर शोषक पॉलिमर्स (एसएएपी) मध्ये मिसळला जात असे.
सुपर शोषक पॉलिमर मूळतः ऍक्रेलिक आधारित पॉलिमर आहे, जे द्रव शोषून घेण्याआधी जेल तयार करते. यामुळे ते 30 पट वजन पाण्यात तग धरून ठेवू शकते. हे शोषक पॅड तंतूच्या धाग्यांपासून बनवलेल्या प्रवेशयोग्य सपाट कापडाशी संलग्न केले जाते. मग ते प्लास्टिक आरक्षित तळाशी जोडले जाते. गळती टाळण्यासाठी पॅडचे तीन स्तर एकमेकांना चिकटून बंधिस्त केले जातात. काही स्त्रियांच्या मागणीवरून, पॅड्स बनवण्यासाठी चिकट टेप, सिलिंग इत्यादी सामग्री वापरणे आवश्यक असते. वेगवेगळ्या नॅपकिन्स बनवण्यासाठी वेगवेगळी सामग्री वापरली जाते.

कापडी नॅपकिन्स

सॅनिटरी पॅड्समध्ये प्लास्टिकचा वापर अधिक असतो. त्यामुळे शरीर आणि पर्यावरणास धोका असतो.  त्यामुळे, कापडी पॅड हि जुन्या वापराची नवी संकल्पना सोयीस्कर, परवडणारी, घरगुती आहे. अनेक स्वयंसेवी संस्था अशा पॅडचा प्रचार करीत आहे. कारण प्लास्टिक निर्मित सॅनिटरी पॅड्स हे ग्रामीण, गरजू, गरीब लोकांना न परवडणारे आणि टॅबू वाटतात. त्यामुळे ते पूर्णपणे याकडे दुर्लक्ष करतात. त्यामुळे कापडी पॅड हा पर्याय त्यांच्या आवाक्यात येतो.
रचना:
कापडाचे सॅनिटरी नॅपकिन हे शिवलेले असतात, त्याला टच बटन म्हणजेच आतील पँटीला घट्ट धरून ठेवेल असे बटन असते. ते दैनंदिन आणि वापरायलाही सोपे वाटते.
फायदे:
कापडी पॅडचा वापर वाढला पाहिजे, कारण ते धुवून पुन्हा वापरता येतात.
बटन असल्यामुळे नोकरी करणाऱ्या, खेळाडू आणि कामात असणाऱ्या स्त्रियांसाठी हे हालचालीत सुद्धा सोयीस्कर असते.
खर्च कमी
शोषण क्षमता हि आपोआप कळते त्यामुळे ते बदलले जाते.
तोटे:
ओलेपणाची भावना.
रक्तस्त्राव शोषून घेईल याची खात्री नाही.
कापड सतत धुतल्यामुळे त्या कापडात सूक्ष्म कोळी तयार होतात, जे योनीच्या आत गेले तर गर्भाशयास धोका निर्माण होऊ शकतो.

टॅम्पून्स
पाश्चात्य देशांमध्ये प्रचलित असलेला हा प्रकार भारतात फारसा वारपला जात नाही. सॅनिटरी नॅपकिन्ससारखाच काहीसा हा प्रकार. पण पॅडस योनीच्या बाहेर राहून पाळीचा रक्तस्राव शोषतात तर टॅम्पॉन योनीच्या आत घालावे लागतात. हे बोटांच्या आकाराचे असते, जे स्त्रीच्या योनीच्या आत जाऊन रक्त शोषून घेते.

आकार आणि रचना-
टॅम्पॉन हे आकाराने लहान असते आणि मासिक पाळी दरम्यान सर्व रक्त गोठून घेते. त्या योनि भिंतींवर अतिरिक्त स्नेहकपणा देखील शोषते, ज्यामुळे स्त्रीला योनीच्या ठिकाणी कोरडे आणि सामान्य वाटते.
उपयोग-
ज्या मुलींची जीवनशैली हि सक्रिय आहे, त्यांच्यासाठी हे अतिशय फायदेशीर ठरते. कारण टॅम्पॉनस त्यांना त्यांच्या पिरियड्सबद्दल पूर्णपणे विसरायला लावतात. टॅम्पॉनस योनिजवळ आणि खालच्या भागात आर्द्रता शोषून, बॅक्टेरियाच्या संसर्गास दूर ठेवतात आणि 'तिथे काहीच नाही' याची भावना देतात. हे आपल्याला इतर मासिक उपायांपेक्षा तुलनेने स्वच्छ ठेवते आणि मासिक पाळीच्या समस्येवर नियंत्रण ठेवण्यात मदत करते.  निःसंशयपणे, टँम्पन्स वापरल्याने खेळाडू मुलींना पोहणे, उड्या मारणे इत्यादीसारखे शारीरिक स्वातंत्र्य मिळते. परंतु याचा सर्वात मोठा दोष म्हणजे टॅम्पॉनसमुळे ट्रॉमा शॉक सिंड्रोम (टीएसएस) नावाचा रोग होतो. ते नैसर्गिक गुळगुळीतपणा शोषून घेते. ते शोषून घेत असले तरीही त्याच्या वापरामुळे लघवीतून पसरलेल्या संसर्गाचा धोका आणि विषारी केमिकल्सचा धोका असतो.
फायदे :
७-८ तास शोषण क्षमता. शोषणक्षमता सर्वाधिक असते.
आकारात लहान- सुलभतेने कुठेही हालचाली करणे.
बाहेर रक्त नाही. ओलेपणाची भावना राहत नाही.
पॅडप्रमाणे दुर्गंधी येत नाही.
फिल्डवर काम करणाऱ्या महिला, खेळाडू यांच्यासाठी हे सोईस्कर ठरतात
कोणतीही लाजेची भावना नाही- लहान आकाराचे असल्यामुळे दैनंदिन कामे करणे सोपे असते.
चांगला कॅम्फोर्ट
तोटे:
विशेषतः नवख्यांसाठी हे सुरुवातीला वापराने, योग्य ठिकाणी त्याचा सुरुवातीचा भाग टाकणे कठिण आहे.
लघवी करताना अडचणीचे वाटते. कारण मोठ्या आकाराचे टॅम्पॉनस हे योनीच्या विरुद्ध दिशेने ढकलावे लागतात आणि त्यामुळे प्रवाहास अडथळा निर्माण होतो.
टॅम्पॉनमधील सामग्रीत शोषणासाठी ब्लीच वापरतात, जे शरीराला हानिकारक असते.
वेळेत काढले नाही किंवा ते काढण्यास विसरलो तर कदाचित अडकून राहण्याची शक्यता असते.
रात्री टॅम्पॉनस घालून झोपणे घातक असते.

पिरीयड पॅंटी
अमेरिकेतल्या काही कंपन्यांनी अशा पँटी बाजारात आणल्या आहेत, त्यांची शोषक्षमता टॅम्पॉन एवढीच, किंबहुना जास्त आहे असा त्यांचा दावा आहे. पाळी दरम्यान फक्त ही पँटी घालायची आणि दुसऱ्या कुठल्याही गोष्टीची गरज पडणार नाही या कंपन्यांचं म्हणणं आहे.
भारतात या पँटी ऑनलाईन उपलब्ध आहेत. काही भारतीय कंपन्यांनीही अशा प्रकारच्या अंडरवेअरचं उत्पादन करण्यास सुरुवात केली आहे. सिरोना इंडिया, फ्लिपकार्ट, अमॅझॉनवर या पॅंटी उपलब्ध आहे.

रचना
पॅँटीच्या आत पाळीचा रक्तस्राव शोषण्यासाठी पॅड, टॅम्पून किंवा कप वापरण्यापेक्षा पॅन्टीच रक्तस्राव शोषणारी आहे.
त्या पॅन्टीत शोषण क्षमता असणारे कापड समाविष्ट असते.
फायदे:
दैनंदिन दिनक्रमासारखाच पाळीचा दिवस वाटतो.
कम्फर्ट नेहमीसारखा
तोटे:
ओलेपणा जाणवतो.
नीट धुतले न गेल्यास जंतू संसर्ग
नीट वाळले नाही तर रक्तस्त्रावातून निर्माण होणारे जंतू त्या भागात राहतात.

मासिक कप

हा कप सिलिकॉन किंवा लेटेक्स रबरापासून बनवलेला असतो. ते उलट्या ग्लासच्या आकाराचे असतात. सॅनिटरी नॅपकिन पाळीतला रक्तप्रवाह शोषून घेतात, पण हा कप मात्र पाळीचा रक्तप्रवाह जमा करतो.

वापर:
पाळीच्या वेळी हा कप अशाप्रकारे योनीमध्ये बसवावा लागतो की त्यात पाळीचा रक्तप्रवाह जमा होईल.
आकार आणि संरचना:
कप्स हे भिजत नाही. ते बाहेर पडलेले रक्त गोळा करते. एका कपमध्ये सुमारे 30-40 मिली रक्त गोळा करण्याची क्षमता असते.
फायदे:
मासिक कप्स हे तुलनात्मकदृष्ट्या पर्यावरण आणि वापरकर्ता यांच्यासाठी अनुकूल असतात.
कप धुवून त्याचा पुनर्वापर सहज शक्य असतो.
कप्स हे टॅम्पॉनस आणि पॅडमुळे होणाऱ्या संक्रमण आणि रोगांपासून वाचवते.
संसर्ग होण्याचा धोका कमी आहे.
कपच्या रचनेमध्ये रसायने, ब्लीच आणि फायबरचा समावेश नसतो.
हे कप वापरायला अगदी सोपे आहेत आणि अनेक वर्षं वापरता येतात.
पॅड वापरल्यामुळे येणारे रॅश, डाग लागण्याची भीती,  कप्स वापरल्यामुळे यातलं काहीहि होत नाही.
जितक्या महिलांनी मेन्स्ट्रुअल कप वापरले आहेत, बहुतेक जणींना ते अतिशय सोईस्कर वाटतात.
तोटे:
पहिल्यांदा योनीत घालण्यास भीती असते.
कशा पद्धतीने वापरावे, याचे ज्ञान नसल्यामुळे योनीच्या आत जाऊन योनीस घासण्याची शक्यता.
नीट धुतले नाही किंवा अँटीसेप्टिकचा वापर झाला नाही तर संसर्ग होण्याची शक्यता असते.

आरोग्याबद्दल स्त्री तज्ज्ञ म्हणतात…

एमसीजीएम कलिना म्युनिसिपल मुंबई येथील स्त्री तज्ज्ञ सुमेध मोरे यांचे मत असे कि, स्त्रिया आमच्याकडे अनियमित मासिक पाळी, अधिक रक्तस्त्राव, पांढरा डिस्चार्ज, जळजळ, पाळीच्या काळात दुखणे या समस्या घेऊन येतात. परंतु त्या यावर मोकळेपणाने आजही बोलत नाहीत. शिवाय सोबत आलेली व्यक्ती ही पुरुष असेल तर सगळे प्रश्न डॉक्टरांना विचारावे लागतात. स्त्रियांची सर्वसाधारणपणे काय चूक होते यावर ते म्हणाले कि, स्त्रिया सुरुवातीच्या काळात त्यांच्या समस्या लपवून ठेवतात. खूप त्रास होत असेल तेव्हाच त्या डॉक्टरांना दाखवतात.

                  सॅनिटरी पॅड्सबद्दल स्त्रियांना माहिती असते, विशेषतः मुंबईतील स्त्रियांना. पण ते खरेदी करून वापरावे एवढेच ज्ञान त्यांना असते. शास्त्रीय ज्ञान शून्य असल्यामुळे आजही मासिक पाळीचा टॅबू कायम आहे. 

पूर्वीच्या स्त्रियांचे राहणीमान आणि आधुनिक राहणीमान यात बदल हा वाटतो कि आताच्या स्त्रिया या आरोग्याची काळजी घेण्याकडे दुर्लक्ष करीत नाही. माध्यमांचा या विषयातील सहभागाबद्दल त्यांना विचारले असता ते म्हणाले, वृत्तपत्रांमधून मासिक पाळीबाबत चर्चा होते, पण ती सर्वांगीण आणि वाचकांसाठी पुरेशी वाटत नाही. त्याचबरोबर टॅम्पॉनस किंवा कप्स यांसारखे नवीनतम पर्यायी सोयी बाजारात उपलब्ध झाल्या आहे परंतु त्याचा वापर प्रत्येक व्यक्तीच्या त्या उत्पादनाबद्दल असलेल्या ज्ञानावर अवलंबून आहे. जर त्या उत्पादनाबद्दल पुरेशी माहिती असेल तरच हे पर्याय स्वीकारावे.  हा विषय केवळ सोशल प्लॅटफॉर्मवर कुजबुजण्यापेक्षा तो शहरी स्तरापासून ग्रामीण तळागाळापर्यंत बोलला जावा आणि सरकारने कमी पैशांत उत्तम दर्जाचे पॅड्स गरजू लोकांना उपलब्ध करून द्यावे, यामुळे मूलभूत समस्यांना आळा बसेल. स्त्रियांना जर हा विश्वास दिला कि, त्यांच्यासाठी सॅनिटरी पॅड्सशिवाय दुसरा कुठलाच पर्याय नाही तेव्हा त्या ते उत्पादन सहजतेने स्वीकारतील.
याउलट, नाशिकच्या बिर्ला हॉस्पिटलमधील स्त्रीतज्ज्ञ श्वेता पानसरे यांनी सांगितले कि, स्त्री डॉक्टर असल्यामुळे स्त्रिया मोकळेपणाने त्यांच्या समस्या मांडतात. जर स्त्री रुग्णाच्या सोबत शिक्षित पुरुष आला असेल तर तो तिच्या समस्येबद्दल अधिक माहिती जाणून घेण्याचा प्रयत्न करतो. उदाहरणार्थ आता दिलेली औषधे हि कुठला बाह्य परिणाम करणार नाही ना ? पण जर अशिक्षित पुरुष असेल तर तो काहीच न बोलता बसून राहतो. मासिक पाळीत स्त्रियांकडून होणाऱ्या चुकांबद्दल बोलताना त्या म्हणाल्या, स्त्रिया सामान्यपणे त्यांचे नॅपकिन्स वेळेवर बदलत नाही, ज्यामुळे संसर्ग होण्याचे प्रमाण अधिक असते.

          सॅनिटरी पॅड्सची जनजागृती लोकांपर्यंत पोहोचविण्यासाठी ग्रामीण भागातील महिलांना ते कसे वापरले जावे हे सांगणे गरजेचे आहे. 

त्याचबरोबर व्यावसायिक जाहिराती या सॅनिटरी पॅड्सबद्दल अचूक आशय पोहोचवत नाही. या आशयात सुधारणा व्हावी, जेणेकरून लोक ते मनोरंजन समजून पाहण्यापेक्षा गरज म्हणून बघतील. सॅनिटरी पॅड्सबद्दल स्त्रियांना माहिती असली तरीही आजही त्या ते वापरण्यास घाबरतात. पूर्वीच्या स्त्रिया पाळीच्या दिवसांतही खूप कामे करायच्या. तसे करणे चुकीचे आहे कारण पाळीच्या दिवसांत स्त्रीचे शरीर ८०मिली रक्त बाहेर पडते. त्यामुळे या दिवसांत विश्रांती गरजेची असते. आधुनिक स्त्रिया या खूप जास्त आराम करतात, पूर्ण विश्रांती घेणेही चुकीचे असते, काही प्रमाणात शरीराची हालचाल आवश्यक असते. टॅम्पॉनस किंवा कप्स यांसारखे नवीनतम पर्यायी सोयी बाजारात उपलब्ध आहे परंतु त्या वापरताना काळजी घेणे आवश्यक आहे. कारण जर हे दोन्ही पर्याय योनीच्या आत जातात, जर ते व्यवस्थित बसले नाही तर ते पुन्हा बाहेर येऊन मूत्रमार्गास हानी पोहोचवू शकतात.
भारतीय समाजातील मासिक पाळीशी निगडित अंधश्रद्धाबद्दल बोलताना त्या म्हणाल्या, जर स्त्री हि तिच्या रक्तामुळे अपवित्र मानली जात असेल तर तिच्य रक्तातून निर्माण झालेलं हे संपूर्ण जगच अपवित्र आहे, असे मानायला कमीपणा वाटायला नको.

संदर्भ:
२.२.१, २.३.१ कलिना हेल्थपोस्ट मुंबई, डॉ. सुमेध मोरे, स्त्री तज्ज्ञ, बिरला हॉस्पिटल नाशिक, स्त्री तज्ज्ञ डॉ. श्वेता पानसरे,